Επιστολές για τον Σεζάν

Οι Επιστολές για τον Σεζάν είναι το ντοκουμέντο μιας πολύ δυνατής συνάντησης: του ποιητή Ράινερ Μαρία Ρίλκε με τη ζωγραφική του Πολ Σεζάν, μιας συνάντησης που θα αφήσει ανεξίτηλο το αποτύπωμά της στην ποιητική εξέλιξη του Ρίλκε. Συγκλονισμένος από τη δύναμη της τέχνης του Σεζάν, που είχε την ευκαιρία να γνωρίσει στο Παρίσι, ο Ρίλκε καταγράφει τις σκέψεις του σε μια σειρά επιστολών προς τη γυναίκα του Κλάρα Βέστχοφ. Εκτός από τις εύστοχες παρατηρήσεις για την τέχνη του Σεζάν, στις Επιστολές εκφράζεται ένας βαθύς στοχασμός πάνω στο θέμα της καλλιτεχνικής δημιουργίας, με παράλληλες αναφορές στο έργο των Βαν Γκογκ και Ροντέν, ενώ συνάμα ανιχνεύονται οι δρόμοι που ενώνουν την ποίηση με τη ζωγραφική.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο περίφημος μετα-ιμπρεσιονιστής Πολ Σεζάν (1839-1906) προσπάθησε να δημιουργήσει μία ζωγραφική στερεή και ανθεκτική, που να μοιάζει με την τέχνη των μουσείων. Επίσης φιλοδόξησε να διατυπώσει σε βάθος την πίστη του σε έναν συνδυασμό των πιο αξιόλογων στοιχείων του σύγχρονού του νατουραλισμού με την κλασική παράδοση. Προς το τέλος της ζωής του, μονομανιακά σχεδόν, αυτός ο μοναχικός, ιδιότυπος καλλιτέχνης προσπάθησε να εισχωρήσει μέσα στην πραγματικότητα, αφοσιωμένος στη μαγική αυτοαναφορικότητά της, εγκαταλείποντας, δηλαδή, τον εαυτό του στα χέρια μιας υπέρτατης δύναμης, όπως πίστευε, που καθορίζει τους εσωτερικούς νόμους. Με τη διαμεσολάβηση της έμπνευσης, που προκύπτει και ως κέρδος από την παράδοσή του αυτή, δεν έκανε τίποτε άλλο από το να αφήνει τα στοιχεία των συνθέσεών του να διαλέγονται μεταξύ τους, έξω από αυτόν αλλά ταυτόχρονα και εντελώς μέσα στη συνείδησή του.

Ακούγεται κάπως αόριστη, μυστικιστική και σκοτεινή αυτή η άποψη, αλλά πολύ πειστικά την υιοθετεί όταν μιλάει για τον Σεζάν ο Ράινερ - Μαρία Ρίλκε (1875-1926), η εμβληματική αυτή πνευματική φυσιογνωμία μιας διαχρονικής Μεσευρώπης των αρχών ενός τόσο πολύπλοκου και εύφορου αιώνα, η οποία ακόμα έχει μείνει αστάθμητη όσον αφορά την τόσο πλούσια πνευματική της προσφορά. Η τεράστια συγκομιδή της βρίσκεται συνεχώς μπροστά μας με τις αμέτρητες όψεις και προτάσεις της, διαμορφωμένη σε ένα σώμα που δεν είναι δυνατόν να εκτιμηθεί, σε μεγάλο βαθμό. Ο ίδιος εξάλλου ο Ρίλκε μέσα από το δραματικό, πεζό και λυρικό του έργο προσπαθεί να κατακτήσει ό,τι ακριβώς και το πρότυπό του, ο Σεζάν.

Δύο αγωνιακές μορφές της Τέχνης, λοιπόν, «συναντώνται» μέσα σε αυτό το βιβλίο που φιλοξενεί επιστολές του Ρίλκε από το Παρίσι, το φθινόπωρο του 1907, προς την τότε γυναίκα του Κλάρα Βέστχοφ στη Γερμανία. Ο τόσο κινητικός αυτός διανοούμενος (που παρά το σύντομο του βίου του κατόρθωσε να εκφρασθεί με ένταση μέσα από ποικίλα είδη λόγου) αισθάνθηκε ακριβώς την εποχή εκείνη ότι έκλινε αισθητικά προς την εικαστική, αναπαραστατική αντίληψη του Σεζάν και υποκλίνεται με σεβασμό και θαυμασμό μπροστά του. Χρειάζεται να προσθέσει κανείς εδώ ότι γνωρίσαμε τον Ρίλκε στα ελληνικά από την υποδειγματική μετάφραση του Καρανικολού και τις ...ηρωικές προσπάθειες του Αρη Δικταίου. Για να μην ξεχνάμε κάποια ονόματα τα οποία, παρά τις όποιες αδυναμίες των προτάσεών τους, πρόσφεραν σε άγονες εποχές αξιοσημείωτο έργο.

Παράλληλα, ένας άλλος σπουδαίος καλλιτέχνης της εποχής θα γίνει πόλος έλξης για τον Ρίλκε, ο Αύγουστος Ροντέν ( 1840-1917), τον οποίο ο πρώτος θα υπηρετήσει, ως γνωστόν, και ως γραμματέας. Δεν ήταν τυχαίο, βέβαια, το ότι ο Γερμανός συγγραφέας θαύμαζε τον φερώνυμο γλύπτη. Διότι σαν τον Σεζάν ο δημιουργός τού Σκεπτόμενου, αν και ξεκίνησε από το νεοκλασικισμό, απορροφήθηκε από έναν ιδιοπρόσωπο νατουραλισμό, ο οποίος πήγε κόντρα στις συμβατικές εξιδανικεύσεις των γυμνών μορφών. Πίστευε και αυτός, με άλλα λόγια, σε μια απόδοση της πραγματικότητας χωρίς ωραιοποιήσεις, την οποία, όμως, ούτε αποδέχεται ούτε απορρίπτει. Δεν στράφηκε και αυτός, όπως ο Ρίλκε και ο Σεζάν, προς το ωραίο αλλά προς το ον (das Seiende).

Το 1904, πολύ καθυστερημένα βέβαια, είχε γίνει μία έκθεση του μεγάλου Σεζάν, την οποία παρακολούθησε με ευλάβεια ο Γερμανός συγγραφέας. Στα σεζανικά έργα βρήκε ο τελευταίος το αισθητικό και φιλοσοφικό του σύστοιχο: αυτή την παράξενη και περίπου μυστικιστική σχέση του υποκειμένου με την πραγματικότητα, η οποία του επιτρέπει να την αναδείξει και να αναδειχθεί μέσα από τις διαστάσεις της.

Ο Ρίλκε, που είχε σπουδάσει και Φιλοσοφία, προσπάθησε να συλλάβει την αντικειμενική διάσταση των θεμάτων που τον απασχόλησαν, βάζοντας ως στόχο να εκφρασθεί με βάση κάποιους κανόνες, αυτούς που διέπουν τη θεωρία της ονομαζόμενης νέας αντικειμενικότητας. Η επιμελήτρια του τομιδίου Αναστασία Αντωνοπούλου στον πολύ ενημερωτικό πρόλογό της εξηγεί με ευπρόσδεκτη σαφήνεια τις βασικές αισθητικές αντιλήψεις τού Ρίλκε. Μας πληροφορεί γύρω από τα προηγούμενα που κυριολεκτικά βασάνισαν, ως εμμονές, τον δημιουργό των Σημειώσεων του Μάλτε Λάουριτς Μπρίγκε, των Ελεγείων του Ντουίνο και άλλων πεζών και έμμετρων έργων που σφράγισαν την εποχή τους και συνεχίζουν να γοητεύουν.

Εχοντας την Τέχνη, και μάλιστα την ποιητική, ως μοναδικό αντίδοτο και κλειδί αποσφράγισης κάθε μυστικού, ο Ρίλκε πίστευε στην καθαρή θέαση, στην οποία φθάνει κανείς μέσα από ...πολύπλοκους, όπως είπαμε, διανοητικούς ακροβατισμούς. Χρησιμοποιώντας διάφορα ποιητικού τύπου επιχειρήματα, χρωμάτισε με μεγάλη ελευθερία τις απόψεις του για τη σχέση του υποκειμένου με τον κόσμο, για το μέσα και το έξω. Φυσικά, φθάνει σε ακρότητες υποστηρίζοντας μια θεωρία η οποία αρθρώνει λόγο πάνω σε μια «αντικειμενική» σύλληψη της πραγματικότητος. Καταλαβαίνουμε, όμως, από την άλλη, ότι βασανίζεται από την ανάγκη μιας έκφρασης αποστασιοποιημένης, μη αξιολογικής, η οποία θα περιορίζεται σε αυτό που «είναι», χωρίς την προσφυγή σε διλήμματα και διχοτομίες του τύπου «ωραίο»/ «άσχημο».

Ο Ρίλκε, μια ξεχωριστή περίπτωση «αντικοινωνικού» ατόμου, που έφθασε στις εσχατιές της ζωής του να απομονωθεί σε έναν πύργο στην Ελβετία κοιτάζοντας τον κόσμο από «μέσα» προς τα «έξω», εντυπωσιάστηκε κυριολεκτικά από τον εξίσου μονήρη Σεζάν, όπως και από τον Βαν Γκογκ, φυσικά. Για τον πρώτο είχε να λέει στη γυναίκα του πολλά μέσα στις επιστολές του. Τον είχε γοητεύσει η λατρευτική αφοσίωση του Γάλλου ζωγράφου σε ένα είδος «αποστολής» του να ανακαλύψει τα μυστικά της πραγματικότητας, τα οποία κατακτώνται μέσα από μια πορεία μύησης ιδίοις όπλοις προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Κάπου ο Ρίλκε μοιάζει να περιγράφει τον τρόπο δουλειάς τού Σεζάν μέσα από ένα εκστατικό πρίσμα: σαν ο ζωγράφος να είχε βγεί από τον εαυτό του και να έβλεπε κάποιον άλλον στη θέση του να υπακούει στις εντολές των χρωματικών συνδυασμών.

Ενα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο στη συγκεκριμένη επιστολογραφία είναι, κατά περίεργο (;) τρόπο, μία φυγόκεντρος που ακολουθεί ο αποστολέας ξεφεύγοντας, μάλλον, από το θέμα του παρασυρμένος από τα προσωπικά του. Σαν να θέλει να σκεπάσει ή μάλλον να αποσπασθεί από το θαυμασμό του για το είδωλό του και να διασώσει περισσότερα για τον εαυτό του. Ματαιόδοξη φιλαρέσκεια; Οπως και να έχει το πράγμα, ό,τι γράφεται στις σελίδες έχει βάρος και εκτόπισμα. Μπορεί κάποτε να προκύπτει ένας βεβιασμένος λυρισμός και κάποιος γλυκασμός, όταν ο Ρίλκε εκφράζει τα ερωτικά του αισθήματα, αλλά οι ιριδισμοί της κριτικής και στοχαστικής του γλώσσας ακόμα ενδιαφέρουν. Σε κάθε περίπτωση η επιστολογραφία αξίζει γιατί, να το ξαναπώ, ένας δημιουργός τοποθετεί απέναντι στο έργο τού ομοτέχνου το δικό του και συνομιλέι μ' αυτό. Ο αποδέκτης αυτής της «αντιπαράθεσης» παίρνει πολλά και ωφέλιμα, αφού οι συσχετισμοί βοηθούν τους προβολείς να φωτίσουν εκατέρωθεν μυστικά Τέχνης.

Και βέβαια οι σύγχρονοι τεχνοκριτικοί έχουν πολλά να πάρουν από εκείνες τις εντυπωσιολογικές προσεγγίσεις σε ένα έργο παλλόμενο και πυκνό.

Δεν ξέρω γιατί ο Απολινέρ, ας πούμε, έγραφε ότι δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στη λογοτεχνία και τη ζωγραφική, στην περίφημη συζήτηση που είχε κάνει με τον Ματίς. Είναι προφανές ότι και οι δύο τέχνες υπακούουν σε μουσικούς κανόνες βέβαια και στην εικαστικότητα επίσης. Ο Ρίλκε ως ποιητής, πεζογράφος ( αλλά και ως δραματουργός) σωστά είδε τη σχέση και τη σχολίασε με τον τρόπο του.

Η συλλογική μετάφραση -επιμελημένη από την Αναστασία Αντωνοπούλου- που έγινε στο πλαίσιο πανεπιστημιακού, σχετικού προγράμματος, ήταν αποδοτική στη μεταφορά μιας ιδιαίτερης γραφής που προσπαθεί σε διάφορους τόνους να εκφράσει την «ουσία».


ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/04/2005