Το μοναχικό πλήθος

Παρά τον υπότιτλο, που περιορίζει την αλλαγή του χαρακτήρα στον Αμερικανό, το κλασικό βιβλίο του Ρήσμαν αναλύει ουσιαστικά τον σύγχρονο άνθρωπο, όπου κι αν ζει. Έχει επηρεάσει πολλούς μεγάλους στοχαστές της Ευρώπης και έχει σφραγίσει την κοινωνιολογική σκέψη από τη δεκαετία του 1950 και μετά.
Μελετά τους ανθρώπους που ήταν στραμμένοι στην παράδοση, τους ανθρώπους που ήταν εστιασμένοι στον εαυτό τους και στις επιδόσεις τους, τους σύγχρονους ανθρώπους που είναι στραμμένοι στους άλλους.








«Το μοναχικό πλήθος» πρωτοδημοσιεύτηκε στην Αμερική το 1949 και θεωρείται δίκαια ένα από τα πιο σημαντικά έργα της κοινωνιολογίας του 20ού αιώνα. Ο Ρίσμαν πραγματεύεται εδώ το θέμα του «κοινωνικού χαρακτήρα». Ερευνά δηλαδή τα σημάδια που αποτυπώνει η κοινωνία πάνω στην προσωπικότητα του ανθρώπου, την πίεση και την επίδραση που ασκεί πάνω στα άτομα, αξιώνοντας έναν ορισμένο βαθμό συμμόρφωσης προς τις δικές της ανάγκες. Ο Ρίσμαν προσδιορίζει έτσι τρεις τύπους προσωπικότητας, που συνδέονται με τρεις ανάλογους τύπους κοινωνίας: α) Οι παραδοσιοστρεφείς άνθρωποι αντιστοιχούν σε σχετικά αναλλοίωτες κοινωνίες, όπου το άτομο καθορίζεται από την υπακοή στην παράδοση. β) Οι ενδοστρεφείς άνθρωποι αντιστοιχούν στις κοινωνίες οι οποίες αναδύθηκαν στη δυτική ιστορία μετά την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση. Εδώ η πηγή προσανατολισμού για το άτομο είναι «εσωτερική», με την έννοια ότι εμφυτεύεται κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του από τους μεγαλύτερούς του και κατευθύνεται προς αναπόδραστα προσδιορισμένους σκοπούς. γ) Οι ετεροστρεφείς άνθρωποι εμφανίζονται στη σύγχρονη κοινωνία (και ιδιαίτερα την αμερικανική). Γι' αυτούς η πηγή προσανατολισμού τους είναι οι συγκαιρινοί τους. Το κοινό στους ετεροστρεφείς ανθρώπους είναι δηλαδή το ότι παρουσιάζουν μιαν εξαιρετική ευαισθησία απέναντι στις ενέργειες και τις επιθυμίες των άλλων. Η μετάβαση στον ετεροστρεφή άνθρωπο του 20ού αιώνα συμβαδίζει με το πέρασμα από την εποχή της παραγωγής στην εποχή της κατανάλωσης, με τη δημογραφική σταθεροποίηση, με την ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας, με την υποτίμηση της εργασίας και την ανακάλυψη της αξίας του ελεύθερου χρόνου κ.λπ.

Σε κάθε κοινωνία όμως υπάρχουν κι εκείνοι που δεν συμμορφώνονται με το κυρίαρχο πρότυπο κοινωνικού χαρακτήρα. Αυτοί ενδέχεται να είναι ανομικοί, αλλά μπορεί να γίνουν και «αυτόνομοι» Οι αυτόνομοι ανιχνεύουν καινούργιες δυνατότητες ύπαρξης και είναι ικανοί να επωμιστούν τους κινδύνους της ανοιχτής παρέκκλισης και να επιλέξουν την ελευθερία. Ο Ρίσμαν επισημαίνει ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες ευνοούν την αυτονομία λιγότερο από όσο γενικά πιστεύεται. Η αυτονομία προϋποθέτει ένα υψηλό επίπεδο αυτοσυνειδησίας, που είναι πάντοτε ένα δύσκολο επίτευγμα. Είναι επίσης εξαιρετικά δύσκολη μια μαζική αφύπνιση των ανθρώπων, που θα τους οδηγούσε να αντιδράσουν στην τελετουργική συμμόρφωση προς τις κοινωνικές επιταγές, να συναισθανθούν τη μοναξιά τους μέσα στο πλήθος των ομοίων και να επιχειρήσουν να αλλάξουν τη ζωή τους και την κοινωνία. «Η άποψη ότι οι άνθρωποι έχουν πλαστεί ελεύθεροι και ίσοι είναι συνάμα σωστή και παραπλανητική», γράφει ο Ρίσμαν στο τέλος του βιβλίου του. «Οι άνθρωποι έχουν πλαστεί διαφορετικοί. Χάνουν την κοινωνική τους ελευθερία και την ατομική τους αυτονομία, όταν επιδιώκουν να μοιάσουν ο ένας στον άλλον».



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001