Ο κόσμος του Μπάρνεϋ

Ο Μπάρνεϋ δεν έχει κάνει και λίγα πράγματα στη ζωή του. Επιτυχημένος τηλεοπτικός παραγωγός, έζησε έντονα νεανικά χρόνια στο Παρίσι, αγαπάει τις γυναίκες, τα πούρα και το ποτό, παντρεύτηκε τρεις φορές, έχει τρία παιδια, απεχθάνεται τους συγγραφείς και εξοργίζεται ιδιαίτερα με όσους αμφισβητούν τον κόσμο της εικόνας που ο ίδιος υπηρετεί.
Και να που το βιβλίο κάποιου άσποδνου φίλου της νεανικής του ζωής κατηγορεί τον Μπάρνεϋ για μύρια όσα, ακόμα και για φόνο... Έτσι ο ήρωάς μας αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει τα όπλα του αντιπάλου του. Θα πάρει μολύβι και χαρτί και θα γράψει την αυτοβιογραφία-απολογία της ζωής του. Θυμωνένος αλλά συναισθηματικός, έχοντας επίγνωση πως σε λίγο βυθίζεται στα σκοτάδια της νόσου του Αλτσχάιμερ, ο υπέροχος Μπάρνεϋ, συγκινητική και κωμική φιγούρα μαζί, επιτρέπει στον μεγάλο Καναδό συγγραφέα να συνθέσει μια ελεγεία για το κάποτε πολυπολιτισμικό Μόντρεαλ και έναν ύμνο στη ζωή και στην ανεκτικότητα με γενναιοδωρία αλλά και κριτική διάθεση, με χιούμορ στα όρια του σαρκασμού αλλά και με απέραντη τρυφερότητα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ο κόσμος του Μπάρνεϋ» (στη γαλλική έκδοση) ή «Η εκδοχή του Μπάρνεϋ» (στην αγγλική) είναι το δέκατο μυθιστόρημα σε μια παραγωγική συγγραφική σταδιοδρομία που περιλαμβάνει και δοκίμια, παιδικά βιβλία και δύο αυτοβιογραφικά κείμενα. Με αυτό το πλούσιο έργο ο Ρίχλερ (1931-2001) έχει αναδειχθεί -μαζί με τον Ρόμπερτσον Ντέιβις και τη Μάργκαρετ Ατγουντ- σε μία από τις βασικές φυσιογνωμίες της μεταπολεμικής καναδικής λογοτεχνίας, η οποία είναι πολύ πλούσια από ό,τι συνήθως πιστεύεται. Οπως και σε πολλά από τα προηγούμενα μυθιστορήματά του, η ιστορία εκτυλίσσεται μέσα στην εβραϊκή κοινότητα του Μόντρεαλ και αξιοποιεί προσωπικές εμπειρίες του αγγλόφωνου συγγραφέα του Κεμπέκ. Η αυτοβιογραφική διάσταση της μυθοπλασίας στηρίζεται σε ορισμένα κοινά βιογραφικά στοιχεία ανάμεσα στο συγγραφέα και στον πρωταγωνιστή του, τον Μπάρνεϊ Πανόφσκι: την ίδια ηλικία (και οι δύο είναι 67 ετών), με τα ίδια προβλήματα υγείας (όπως ο διογκωμένος προστάτης, που αντανακλά μια ανάλογη προβληματική σεξουαλική ζωή), την εβραϊκή κοινότητα του Μόντρεαλ, τη διακοπή των σπουδών και την αναχώρηση στο Παρίσι, και την εκεί μποέμικη ζωή μέσα σε παρέες νεαρών επίδοξων καλλιτεχνών, στη δεκαετία του 1950.



Ο σαρκαστικός αυτοβιογραφισμός



Η αυτοβιογραφική, ωστόσο, διάσταση θα μπορούσε να αναζητηθεί όχι τόσο στα κοινά βιογραφικά στοιχεία όσο στον απολογισμό ή την απολογία της ζωής του Μπάρνεϊ, ο οποίος αποφασίζει να παρουσιάσει τη δική του εκδοχή για τη ζωή του, κεντρισμένος από όσα δυσφημιστικά έγραψε στην αυτοβιογραφία του ο Τέρι Μακάιβερ, ένας φίλος του από την εποχή του Παρισιού, ο οποίος κατάφερε να καθιερωθεί ως μυθιστοριογράφος. Στην αυτοβιογραφία, επομένως, ενός τρίτου, στην οποία εμπλέκεται ο πρωταγωνιστής, αποφασίζει να απαντήσει με την αληθινή ιστορία της καθημαγμένης ζωής του, αθετώντας μια σοβαρή υπόσχεση, πως δεν θα γράψει σε προχωρημένη ηλικία ένα πρωτόλειο. Μέσα, όμως, από αυτόν τον απολογισμό ή την απολογία της ζωής του Μπάρνεϊ, ο συγγραφέας, πάσχοντας ήδη από καρκίνο (ο οποίος τελικά θα τον οδηγήσει στο θάνατο) επιχειρεί εναν ανάλογο απολογισμό-απολογία και για τη δική του ζωή.

Ο αυτοβιογραφισμός του Ρίχλερ δεν υπηρετεί μια ναρκισσιστική περιαυτολογία, αλλά αποτελεί την κινητήρια δύναμη μιας αφήγησης που σαρκάζει τα πάντα: τους Γαλλοκαναδούς αλλά και τους Αγγλοκαναδούς, τους αφομοιωμένους Εβραίους, τους φεμινιστές, τους μαύρους ακτιβιστές, τους φιλελεύθερους, τους δεξιούς, τους πολιτικούς, τους συγγραφείς και οποιονδήποτε διεκδικεί την προσοχή της κοινής γνώμης. Μια αφήγηση, όμως, που σαρκάζει τα πάντα δεν είναι δυνατό να αποφύγει τον αυτοσαρκασμό. Είναι χαρακτηριστικό πως αυτός ο σαρκαστικός αυτοβιογραφισμός παρατηρείται κυρίως σε συγγραφείς εβραϊκής καταγωγής, με ένα ακόμη πολύ γνωστό παράδειγμα, εκείνο του Ροθ. Αυτό το είδος αφήγησης καλλιεργούν και οι κινηματογραφικές ταινίες του Γούντι Αλεν. Φαίνεται πως οι εβραϊκές αφηγήσεις της Βορείου Αμερικής κατορθώνουν να γίνουν δημιουργικές εφόσον -μέσω της εκτόνωσης που προσφέρει το χιούμορ- λυτρωθούν από τη συνειδησιακή δέσμευση που προκαλείται από ένα απροσδιόριστο, απωθημένο (φυλετικό ή θρησκευτικό;) ενοχικό σύνδρομο, το οποίο αναπτύσσεται μέσα στην ατμόσφαιρα μιας αυτοστοχαστικής εμμονής. Δεν είναι, επίσης, τυχαίο το γεγονός πως στον αυτοσαρκασμό του Ρίχλερ και του Ροθ έχει αναγνωριστεί από τους ομόθρησκούς τους αντισημιτική διάσταση. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως ανάμεσα στα ενδιαφέροντα στοιχεία του ακούσιου ιστορικού πειράματος της Βόρειας Αμερικής είναι οι αντισημίτες Εβραίοι και οι λευκοί νέγροι.

Ο σαρκασμός μοιραία δίνει στην αφήγηση κωμικό τόνο, με τον οποίο αποφορτίζονται τα σοβαρά θέματα που θίγονται, αποφεύγεται η εμφανής δραματικότητα και το σοβαρό οδηγεί τη σημασία του όχι μέσω της έξαρσής του, αλλά μέσω της προσγείωσής του ανάμεσα σε τετριμμένα θέματα απλού κοινωνικού σχολιασμού, τα οποία συνήθως προκαλούν γέλιο. Ποιος, άλλωστε, σύγχρονος μυθιστοριογράφος θα μπορούσε να προβάλλει ως «σοβαρό» το πρόβλημα του πρωταγωνιστή του -ιδίως όταν αυτός λειτουργεί σαν περσόνα του ίδιου του συγγραφέα-, παραβλέποντας τον κίνδυνο του γελοίου που προκαλείται από την αναγωγή ενός προσωπικού προβλήματος σε θέμα μείζον και οικουμενικό; Η επίγνωση πως όλες οι ζωές είναι ισότιμες, πως δεν υπάρχουν σημαντικές ή ασήμαντες ζωές, αποτελεί προϋπόθεση μιας σύγχρονης αφήγησης. Η ανιρεαλιστική αξιολογική ιεράρχηση των μυθιστορηματικών χαρακτήρων εξουδετερώνεται από έναν ειλικρινή ή συγκαταβατικό πραγματισμό της ισοτιμίας τους -με αντίστοιχο αφηγηματικό αποτέλεσμα την παρουσία πολλών αντιηρώων.



Ενας καλλιτέχνης της άρνησης



Ο απολογισμός μιας ζωής είναι μια συνειδησιακή ενέργεια που είναι κρίσιμη για το παρόν, αλλά στρέφεται προς το παρελθόν. Ο Μπάρνεϊ εμφανίζεται να συνθέτει μια ιστορία με την οποία θέλει να απαντήσει στις επιθέσεις του Μακάιβερ σχετικά με τις τρεις συζύγους του, για τη φιλία του με τον Μπούγκι και για το θάνατο του τελευταίου, για τον οποίο κατηγορήθηκε, αλλά αθωώθηκε. Δίνεται η εντύπωση πως πρόκειται για μια προσπάθεια δικαίωσης σε ό,τι αφορά τα βασικά εξωτερικά γεγονότα της ζωής του, αλλά στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για την απολογία ενός που άδικα κατηγορήθηκε ηθικά για τρεις αποτυχημένους γάμους ή για την αυτοκτονία της πρώτης γυναίκας του ή που δικάστηκε για το θάνατο του καλύτερου φίλου του. Αντιθέτως, πρόκειται για την απολογία μιας ζωής που σπαταλήθηκε σε πράγματα που δεν της ταίριαζαν.

Εκείνο προς το οποίο έδειχνε να κλίνει η ζωή του, ήταν αυτό που πολέμησε με τη ζωή του. Εκείνο που επιθυμούσε, έγινε αυτό που καταδίκασε. Ξεκίνησε τη ζωή του ανάμεσα σε καλλιέχνες, για να γίνει εισαγωγέας γαλλικών τυριών στον Καναδά ή υφασμάτων από τη Σκωτία και να καταλήξει (οικονομικά) επιτυχημένος παραγωγός (αλλά όχι συγγραφέας) τηλεοπτικών σκουπιδιών. «Αντιπαθώ τους περισσότερους ανθρώπους που έχω συναντήσει στη ζωή μου», λέει κάποια στιγμή και αυτό ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, καθώς αντιπαθεί εκείνους που κατάφεραν να επιβάλουν στο κοινό την εικόνα που είχαν οι ίδιοι για τον εαυτό τους ως καλλιτέχνη (αντιπροσωπευτική περίπτωση ο μυθιστοριογράφος Μακάιβερ), ενώ παράλληλα περιφρονεί όλους εκείνους με τους οποίους συνεργάζεται στην τηλεόραση. Εμφανίζεται να μην έχει καμία καλλιτεχνική φιλοδοξία, και πως το μόνο που ήθελε ήταν να γίνει τραγουδιστής και χορευτής σε μιούζικ χολ. Μέσα, όμως, από την ίδια την αφήγησή του αποκαλύπτεται μια τραγική αντίφαση, καθώς ο Μπάρνεϊ αυτοπαρουσιάζεται μεν σαν ένας κυνικός απαίδευτος, όμως παράλληλα, η ιστορία του είναι γεμάτη από λογοτεχνικές αναφορές που υποδηλώνουν την κρυφή, ανικανοποιήτη επιθυμία του για τη λογοτεχνία. Αυτή η επιθυμία του επιβεβαιώνεται και από τα χειρόγραφα με τις λογοτεχνικές του απόπειρες, τα οποία βρίσκει ο γιος του, όταν πλεόν ο Μπάρνεϊ έχει βυθιστεί στην άνοια.

Η απολογία βασίζεται στη μνήμη-απολογισμό, αλλά καθώς η απολογία αναπτύσεται, η μνήμη συχνά πέφτει σε λάθη, τα οποία αισθάνεται την ανάγκη να διορθώσει ο γιος τού Μπάρνεϊ, όταν επιμελείται την έκδοση του χειρογράφου του πατέρα του. Οι διορθώσεις αφορούν λανθασμένα πραγματολογικά στοιχεία και αντιφάσεις και γίνονται με την προσθήκη υποσημειώσεων. Η μνήμη, ωστόσο, σταδιακά χάνεται, καθώς ο Μπάρνεϊ βυθίζεται στη νόσο του Αλτσχάιμερ, και με τον τρόπο αυτόν η προσωπική εκδοχή του πρωταγωνιστή και (αντι-)ήρωα αυτής της ζωής γίνεται όλο και λιγότερο αξιόπιστη -ώσπου τα γεγονότα έρχονται αμείλικτα, πρώτα, για να τη διαψεύσουν (με την ανέγερση των οστών του Μπούγκι), και μετά, την τελευταία στιγμή, μόλις στο κλείσιμο του μυθιστορήματος, να την επαληθεύσουν με την εκδοχή της τυχαίας μετακίνησης του πτώματος από το υδροπλάνο της πυροσβεστικής.

Η ιστορία του Μπάρνεϊ κάνει φανερό πως η συνείδηση εξαρτάται είτε από τη σωματική φθορά (με την προοδευτική άνοια) είτε από το τυφλό, δηλαδή αταβιστικό, ένστικτο (με τη σεξουαλική επιθυμία). Η συνείδηση δουλεύει για την προοπτική της ευτυχίας, ενώ το σώμα ικανοποιείται μέσα στη μικρή χρονική κλίμακα της απόλαυσης. Γιατί η απόλαυση να μην μπορεί να ενσωματωθεί στην προοπτική της ευτυχίας; Γιατί το ένστικτο υπονομεύει τα μακροπρόθεσμα σχέδια της ευτυχίας; Γιατί ο εξηντάρης Μπάρνεϊ αφήνεται για λίγη ώρα σε μια περιστασιακή σεξουαλική επαφή με μια νεαρή ατάλαντη ηθοποιό, προδίδοντας τα όνειρά του για μια ευτυχισμένη ζωή με την τρίτη του σύζυγο, τη Μίριαμ. Τη Μίριαμ, που ήταν η μόνη γυναίκα που πραγματικά αγάπησε και οραματιζόταν να πεθάνει μαζί της, και να μεταμορφωθούν σε δέντρα, με τα κλαδιά τους μπλεγμένα στην αιωνιότητα. Είναι φανερό πως ο ήρωας του Ρίχλερ είναι ο άνθρωπος που με τη θέλησή του, ή ακολουθώντας χωρίς αντίσταση τη μοίρα του, αρνείται την πραγματική κλίση του -είτε αυτή αφορά την προσωπική ευτυχία του είτε τη δημιουργική δύναμή του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/08/2003