Οι "γράφουσες" Ελληνίδες

Η μελέτη εξετάζει τη σχέση των γυναικών με τη γραφή και τη δημοσιότητα, αναδιφώντας τα έργα τους, τις μαρτυρίες τους στον Τύπο καθώς και τα σχετικά δημοσιεύματα των ανδρών για την πρόσληψη του έργου τους. Τι εμπόδισε και τι διευκόλυνε την παρουσία των γυναικών στο χώρο των γραμμάτων του 19ου αιώνα, είναι εδώ το κυρίως ερώτημα. Οι σχέσεις των δύο φύλων και η θέση των γυναικών στην ιεραρχία του φύλου, ο έμφυλος καταμερισμός του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου συνιστούν όρους ασυμβίβαστους με τις προϋποθέσεις της γραφής και της δημοσιότητας. Και ενώ ο ορισμός αυτός των έμφυλων ταυτοτήτων περιορίζει, αν μάλιστα δεν απαγορεύει, τη σχέση των γυναικών με τη γραφή, οι αντιφάσεις του και οι ποικίλες ιστορικές συγκυρίες επιτρέπουν τη διείσδυση ορισμένων, διαρκώς όμως περισσότερων, γυναικών στο χώρο των γραμμάτων. Οι έμφυλες σχέσεις έτσι αναπροσδιορίζονται καθιστώντας τη σχέση των γυναικών με τη γραφή ένα δυναμικό πεδίο πολλαπλών ανακατατάξεων.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν σήμερα οι πόρτες της Νεοελληνικής Γραμματείας, σε κάθε τομέα, από τα ευκολογραμμένα μπεστ σέλερ και τη μετάφραση έως την ποίηση, το επιστημονικό δοκίμιο και τη δημοσιογραφία, είναι διάπλατα ανοιχτές για τις γυναίκες, τα πράγματα δεν ήταν πάντα τόσο εύκολα στη στενοκέφαλα ανδροκρατική και αθεράπευτα συντηρητική κοινωνία του 19ου αιώνα, τόσο στην κυρίως Ελλάδα όσο και στα σημαντικότερα κέντρα της ομογένειας.

Η σχολαστική μελέτη της Ε. Ριζάκη έρχεται να ρίξει φως στα πρώτα τολμηρά βήματα των Ελληνίδων στη λογιοσύνη, όσων δηλαδή ακολούθησαν το λάβαρο που σήκωσε σιωπηρά με την προσωπική της περίπτωση η συμπαθέστατη εκείνη Ελισάβετ Μαρτινέγκου...

Η ελληνική απελευθέρωση βρήκε τη θέση της γυναίκας κάτω κι απ' αυτήν του ζώου κι ώς και οι πιο μορφωμένοι, στις αρχές του 20ού κιόλας αιώνα, δεν δίσταζαν αρθρογραφώντας να συνιστούν με άμετρη υπεροψία στις κυρίες και δεσποινίδες κάθε ηλικίας την κουζίνα τους και όχι τα γράμματα - που και από μόνα αρκούσαν για να βλάψουν τη σωματική τους ευεξία, να προκαλέσουν νευρώσεις στην ασθενή τους φύση, αφού «ο του στήθους οργασμός δεν συγχωρεί τοιούτους αγώνας!» και να μειώσουν -αυτό προπαντός!- την αξιέραστη θηλυκότητά τους... Οταν, το 1924 ακόμα, κυκλοφορούσε, στα σοβαρά, το έργο του Γερμανού φυσιογνώστη Μοέβιους «Η φυσική αμβλύνοια της γυναικός», εύκολα μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα...

Η γυναίκα δεν έκανε για επιστήμων, δεν έκανε για συγγραφέας, δεν έκανε για τίποτε παρ' εκτός για διδασκάλισσα, το πολύ πολύ... Κι όμως, κάποιες λιγότερο ή περισσότερο χειραφετημένες εκπρόσωποι του είδους πάλεψαν σκληρά για να αναγνωριστεί η αξία τους ή το δικαίωμά τους, επιτέλους, στην έκφραση - αποκλειστικό μέχρι τότε προνόμιο των ανδρών. Κι αν σήμερα θυμόμαστε μόνο την Καλλιρρόη Παρρέν με τη θαρρετή Εφημερίδα της των κυριών, υπήρξαν και πολλές άλλες που ύψωσαν τη φωνή τους απέναντι στη βλακεία και τον φυλετικό ρατσισμό της εποχής.

Η Ε. Ριζάκη επιχειρεί μιαν αναλυτική ξενάγηση στον ιδιότυπο αυτόν αγώνα. Ξεκινώντας απ' τον ανδροκρατικά επιβαλλόμενο έλεγχο επιβλαβών ή επωφελών αναγνωσμάτων για τις έφηβες ή τις ώριμες κυρίες, ώστε να δώσει ξεκάθαρα τα κρατούντα ήθη, περνάει σε μιαν επισκόπηση της γυναικείας πνευματικής δραστηριότητας, από τη μετάφραση ξένης λογοτεχνίας στην πρωτότυπη συγγραφή μυθιστορημάτων, θεατρικών, ποιημάτων, στον περιοδικό Τύπο κ.λπ. Επισημαίνει τα φωτεινά παραδείγματα Ευρώπης και Αμερικής, τις απίστευτες δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι Ελληνίδες και στ' απλούστερα πρακτικά προβλήματα της έκδοσης των έργων τους, τις δημόσιες λοιδορίες εκ μέρους των ανδρών, τους πλάγιους τρόπους παρουσίασης των πρώτων γυναικών συγγραφέων, την κρυπτωνυμία, τους κοινούς τόπους της απαραίτητης «δικαιολόγησης» της γραφής ή και της ενασχόλησης καν με τα πνευματικά στους προλόγους των πονημάτων τους, τις μεσολαβήσεις και τις απαραίτητες συστάσεις «αξιοσέβαστων» μελών της ανδρικής κοινωνίας, που ντροπαλά κι αυτοί, πολλές φορές μετά θάνατον μόνον της γραφούσης, τολμούσαν να παρουσιάσουν έργα της... Τέλος, αναλύεται η στερεοτυπική και αμείλικτα μονομερής λογοτεχνική «θεωρία» που, διά στόματος Ροΐδη -όχι κανενός παρακατιανού!-, ούτε καν ισοτιμία στην κρίση δεν τους παραχωρούσε, αφού στις μεν γυναίκες «αίσθημα, πνεύμα, όνυχες και αιχμηρά γλώσσα μόνον αρμόζει», και πρέπει να φέρουν τα έργα τους «πρόδηλη την ταυτότητα του φύλου τους», ενώ οι άντρες βέβαια μπορούσαν ανεμπόδιστα να εντρυφούν σε κάθε είδος γραφής και θέμα... Τέτοιες προκαταλήψεις, τέτοια ταμπού κοινωνικά, τέτοιος επαρχιωτισμός στη σκέψη!...

Το θέμα ενδιαφέρον και η πλούσια υποσημειωματική τεκμηρίωση παρέχει άφθονα στοιχεία στον ερευνητή της γυναικείας πνευματικής δραστηριότητας. Εντυπα ελάχιστα γνωστά παρουσιάζονται, λεπτομέρειες επισημαίνονται, που δίνουν αδρά την κατάσταση, ενώ βοηθητικότατος και ο αναλυτικός πεντηκοντασέλιδος κατάλογος όλης της γυναικείας βιβλιοπαραγωγής του 19ου αιώνα, στο τέλος του τόμου.

Το μόνο που λείπει από την ευσυνείδητη μελέτη της Ε. Ριζάκη είναι η αξιολόγηση. Πέτυχαν τίποτε, δηλαδή, επί της ουσίας, οι χειραφετημένες αυτές πρωτοπόροι ή για έναν αγώνα, δίκαιον ασφαλώς, μουντζούρωσαν αθώα χαρτιά; Τι μένει σήμερα από τις δημιουργίες εκείνες; Κάποια ισχυρή έμπνευση; Κάποιο γλωσσικό ταλέντο; Νέες ιδέες ή ανακύκλωση των γνωστών και παρουσίασή τους απλώς σε μορφή εύπεπτη «διά κυρίας»; Και δίχως την αξιολόγηση, όποια διαπραγμάτευση προορίζεται μόνο για τους ιστορικούς της Γραμματολογίας...



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/03/2008