Το μυστήριο του Άλκη Ριζάρη.

Ποιο είναι το μυστήριο που κρύβεται στα γράμματα, τις φωτογραφίες, τα ντοκουμέντα και τα εφήμερα που φαίνεται ότι ανήκαν στον Άλκη Ριζάρη;

Πάτρα, Αθήνα, Ακροναυπλία, Λονδίνο, Ουτρέχτη. Μπορεί κανείς να ξαναχτίσει μια ζωή δεκαετιών μέσα από τα κατάλοιπα κάποιου ο οποίος φρόντισε να καλύψει προσεκτικά κάθε στοιχείο που θα μπορούσε να αποκαλύψει την ταυτότητά του, εκτός από ένα γράμμα του Αλέξανδρου Πάλλη ταχυδρομημένο από το ξενοδοχείο D'Iena του Παρισιού τον Σεπτέμβριο του 1924;

Πώς στον ίδιο φάκελο βρέθηκαν: φιλολογικές κριτικές, φιλοσοφικά κείμενα, ποιήματα και ερωτικές επιστολές απευθυνόμενες προς τρεις τουλάχιστον γυναίκες;

Τελικά ποιος ήταν ο Άλκης Ριζάρης; Σίγουρα όχι δημιούργημα της φαντασίας του συγγραφέα. Ή μήπως και είναι;

Όποιος μπορέσει να αποκρυπτογραφήσει τα στοιχεία, ας ενημερώσει και τον συγγραφέα. Κάθε πληροφορία δεκτή με ευγνωμοσύνη.

Όλα ξεκίνησαν με ένα κιβώτιο στο Camden Passage του Λονδίνου. Πότε και πώς θα τελειώσουν;








ΚΡΙΤΙΚΗ



Κατ' επανάληψη μας έχει απασχολήσει το μυθιστόρημα συρραφής τεκμηρίων και κάθε φορά παρακολουθούμε το παιχνίδι που στήνει ο συγγραφέας, άλλοτε υπεραμυνόμενος της γνησιότητας των ντοκουμέντων που παρουσιάζει και άλλοτε δηλώνοντας πως είναι πλαστά, οπότε και αναπτύσσει τον τρόπο επινόησής τους ως ένα επιπλέον καρύκευμα της όλης κατασκευής. Το βιβλίο του A. Χρ. Ριζόπουλου, σύμφωνα και με τον υπότιτλο, παρουσιάζει τεκμήρια μιας ζωής και ο συγγραφέας σπεύδει να χαρακτηρίσει το πόνημά του «ερευνητική αναδίφηση». Και πράγματι δεν αποκλείεται περί αυτού να πρόκειται. Ωστόσο υπάρχουν κάποια επί μέρους σημεία της όλης σύνθεσης ή μάλλον ακριβέστερα ορισμένες συμπτώσεις που προειδοποιούν για ενδεχόμενο συγγραφικό δόλο. Δεδομένου μάλιστα ότι το προηγούμενο βιβλίο του Ριζόπουλου, το Le Tourbillion, είναι ένα μυθιστόρημα, ανεξάρτητα αν ο συγγραφέας και εκεί θολώνει τα νερά κάνοντας λόγο για ένα προσωπικό βιβλίο, αποτέλεσμα «αυτόματης γραφής», που συρράπτει «μύθους και ιστορίες».

Οπως και αν έχει, σύμφωνα με τη δική μας ανάγνωση, το καινούργιο βιβλίο του Ριζόπουλου συνιστά μυθιστόρημα μυστηρίου προσφυώς μεταμφιεσμένο, με τον συγγραφέα στον ρόλο του ερευνητή ο οποίος προσπαθεί να εξιχνιάσει την αινιγματική προσωπικότητα του Αλκη Ριζάρη. Κατά τα προλεγόμενα του βιβλίου, τον Μάιο του 1997, σε παλαιοβιβλιοπωλείο του Λονδίνου, ένας εβραίος αντικέρ, παλιός φίλος του συγγραφέα, του πούλησε ένα κιβώτιο με πάσης φύσεως χαρτιά στα ελληνικά. Και εκείνος με την πρώτη ματιά κατάλαβε ότι πρόκειται για προσωπικά χαρτιά κάποιου που απλώνονταν σχεδόν σε ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Προς απογοήτευσή του, τα περισσότερα επίθετα των αναφερομένων ονομάτων είχαν σβηστεί και από τις ημερομηνίες έλειπε ως επί το πλείστον το έτος. Σωζόταν μόνο το όνομα του ιδιοκτήτη του κιβωτίου, που ήταν ο παντελώς άγνωστός του Αλκης Ριζάρης. Πιστεύοντας ότι στην Αθήνα θα ανακάλυπτε την ταυτότητα του Ριζάρη άρχισε επί τόπου να ταξινομεί το περιεχόμενο του κιβωτίου κατά κατηγορίες και να το απογράφει: επιστολές, ημερολογιακές εγγραφές, αποκόμματα εντύπων, δημόσια έγγραφα, φωτογραφίες.



Ο βίος ενός λογίου



Αν δεχθούμε ότι πρόκειται για μυθιστόρημα, παρόμοιο ξεκίνημα θα χαρακτηριζόταν κοινότοπο. Από την άλλη, για μια «ερευνητική αναδίφηση» είναι το μοναδικό ενδεδειγμένο. Αλλωστε η προσωπικότητα του Ριζάρη δεν είναι καθόλου αδιάφορη και η περιπέτεια της ζωής του φαίνεται συναρπαστική, στον βαθμό βεβαίως που ο βίος ενός λογίου μπορεί να ερεθίσει την περιέργεια των πολλών. Με ύφος στεγνά επιστημονικό, χωρίς γλαφυρότητες και καλλωπίσματα, ο συγγραφέας παραθέτει τα τεκμήρια του κιβωτίου. Επιπροσθέτως, ακριβολογώντας, εκθέτει τα αποτελέσματα των ερευνών που έκανε προς εντοπισμό του Ριζάρη, καθώς υποτίθεται πως αναζήτησε συστηματικά τα ίχνη του σε δημοτολόγια, αρχεία και βιβλιοθήκες, στρεφόμενος προς όποια κατεύθυνση υπήρχε και η παραμικρή ένδειξη. Προσπάθειες που κατά κανόνα απέβησαν άκαρπες. Κι όμως έγραψε το βιβλίο του γοητευμένος από την πολύπλευρη, κυρίως πνευματική, δραστηριότητα του Ριζάρη και για να βοηθήσει μελλοντικούς μελετητές που θα καταπιαστούν μαζί του. Αλλωστε εν καιρώ σκοπεύει να καταθέσει το κιβώτιο σε κάποιο αρχείο. Δεν αποκλείεται στο ΕΛΙΑ, όπου βρίσκεται, μετά πλείστων άλλων, και το αρχείο Σανιδόπουλου, στο οποίο είχε στηριχθεί το παραπλήσιας έμπνευσης βιβλίο Οι ωραίες ημέρες του Βενιαμίν Σανιδόπουλου του Αρη Μαραγκόπουλου, ο οποίος όμως χαρακτήριζε το έργο του μυθιστορία.

Ο Ριζόπουλος σκιαγραφεί τον λόγιο Ριζάρη αναπτύσσοντας σε χωριστά κεφάλαια τα διαφορετικά ενδιαφέροντα και τις ποικίλες απασχολήσεις του. Γεννημένος στις αρχές του 20ού αιώνα, πιθανώς και νωρίτερα, πέρασε τα παιδικά και νεανικά του χρόνια στην Πάτρα, χωρίς να αποκλείεται και να είναι Πατρινός. Ιδεολογικά θα πρέπει αρχικά να βρισκόταν κοντά στους κομμουνιστές, καθώς τα τεκμήρια δείχνουν πως συμπάσχει με τους αριστερούς που κάνουν τη στρατιωτική θητεία τους στον Πειθαρχικό Ουλαμό Καλπακίου. Αργότερα ωστόσο στράφηκε προς τον κεντρώο χώρο. Πάντως οι ημερολογιακές σημειώσεις του, καθώς και οι επιστολές επιφανών πολιτικών ανδρών, δείχνουν προβληματιζόμενο άτομο, με σταθερά φιλελεύθερες ιδέες. Χωρίς ενεργό συμμετοχή στην πολιτική, είχε πλούσια δημοσιογραφική και συγγραφική δραστηριότητα. Ως επί το πλείστον ψευδωνύμως συνεργάστηκε με διάφορα περιοδικά, από την «Αγγλοελληνική Επιθεώρηση» ως τον «Ιλισό». Στο κιβώτιο βρέθηκαν κριτικά και λογοτεχνικά κείμενα, μεταξύ άλλων μια βιογραφία του Ανδρέα Καρκαβίτσα και ένα βιβλίο για τη μεταφυσική στο έργο ελλήνων ποιητών. Ενα τελευταίο σημαντικό στοιχείο για τον Ριζάρη είναι ότι υπήρξε μέλος της Θεοσοφικής Εταιρείας, καθώς και του τεκτονισμού.



Οικογενειακά κειμήλια



Οσον αφορά τον οικογενειακό βίο του, το πιθανότερο, παντρεύτηκε άπαξ και απέκτησε δύο τέκνα, τον Ανδρόνικο και την Αγγελική, ενώ είχε τουλάχιστον δύο μακροχρόνιους ερωτικούς δεσμούς. Συγκρατούμε τα ονόματα των γυναικών στη ζωή του Ριζάρη: Αγριππίνα, Ερμοδώρα και Καλλίστη.

Ονόματα σαφώς μυθιστορηματικά. Πάντως η Καλλίστη φέρνει της K., που πρωταγωνιστεί στο προηγούμενο βιβλίο του Ριζόπουλου. Τέλος, μένει το ερώτημα: Υπαρκτό πρόσωπο ο Αλκης Ριζάρης ή δημιούργημα της φαντασίας του συγγραφέα; Μάλλον η αλήθεια βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα, όπως άλλωστε συμβαίνει με τους περισσότερους μυθιστορηματικούς ήρωες. Το σίγουρο είναι ότι τα ντοκουμέντα που εικονογραφούν το βιβλίο δεν είναι πλαστά αλλά οικογενειακά κειμήλια του Ριζόπουλου. Τουλάχιστον τα περισσότερα, γιατί υπάρχουν και κάποια αμφιβόλου γνησιότητας, όπως η ιδιόχειρος επιστολή του 1924 από το Παρίσι του Αλέξανδρου Πάλλη προς τον Ριζάρη. Για παράδειγμα, ο υπογράφων την «υπεύθυνο δήλωση οικογενειακής καταστάσεως», με ημερομηνία 21 Ιουλίου 1941, δεν είναι ο Ριζάρης αλλά ο Χρίστος Ριζόπουλος, κάτοικος Πατρών, της ενορίας Αγ. Ανδρέου, πατέρας του συγγραφέα, που παρεμπιπτόντως ονομάζεται Ανδρέας και όχι Ανδρόνικος. Κατά το λεξικό του K. N. Τριανταφύλλου, ο Χρίστος Ριζόπουλος ήταν διαπρεπής πατρινός δημοσιογράφος και συγγραφέας, εκδότης της εφημερίδας «Σημερινή», μετονομασθείσας αργότερα σε «Ημέρα», συνεργάτης του περιοδικού «Ιλισός», που ασχολήθηκε και με τον τεκτονισμό. Από τον βίο του Χρίστου Ριζόπουλου άντλησε στοιχεία ο συγγραφέας για να πλάσει τον ήρωά του. Λ.χ., σύμφωνα με τα «Προλεγόμενα» του Ανδρέα Ριζόπουλου στις Ποιήσεις Ανδρέα Καρκαβίτσα που είχε εκδώσει το 1999 (Πατάκης), ο πατέρας του είχε γράψει ανέκδοτη μυθιστορηματική βιογραφία του Καρκαβίτσα και είχε στην κατοχή του το τετράδιο με τα αυτόγραφα ποιήματά του. Επίσης από πρόσφατο άρθρο του Ανδρέα Ριζόπουλου σε καθημερινή εφημερίδα μαθαίνουμε ότι ο πατέρας του είχε υπηρετήσει «κληρωτός στο Καλπάκι» και είχε δημοσιεύσει σχετικά κείμενα, όπως αυτά που βρέθηκαν στο κιβώτιο του Ριζάρη. Μάλιστα ο Χρίστος Ριζόπουλος το 1933 εξέδωσε το βιβλίο Αναμνήσεις από το Καλπάκι συμβάλλοντας στο κλείσιμο του στρατοπέδου, ανεξάρτητα αν αργότερα απομακρύνθηκε ιδεολογικά. Στο άρθρο του ο Ανδρέας Ριζόπουλος δημοσίευσε και φωτογραφία του πατέρα του στρατιώτη. Παρά τη διαφορά ηλικίας, είναι προφανές ότι πρόκειται για το μεγαλύτερο παιδί στην οικογενειακή φωτογραφία, με την οποία ανοίγει το βιβλίο για τον Αλκη Ριζάρη.

Πάντως, συγκρίνοντας τα δύο πρόσφατα βιβλία του Ριζόπουλου, καταλήγουμε ότι τα ποιήματα με τα οποία διανθίζει την «ερευνητική αναδίφησή» του και αποδίδει στον ήρωά του ανήκουν στη δική του ποιητική σοδειά. Τελικά το βιβλίο συνιστά, αν μη τι άλλο, μια πρωτότυπη μυθοπλαστική μεταμφίεση.



MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-04-2004