0
Your Καλαθι
Τα θεατρικά
(Ασπασία 1813, Πολυξένη 1814, Κορακίστικα 1813)
Περιγραφή
ΚΡΙΤΙΚΗ
Τον τελευταίο καιρό ανοίγει μια νέα σελίδα στην ιστορία της νεοελληνικής δραματουργίας, κατάκτηση που ενισχύεται με τον παρόντα τόμο. Οι ειδικοί μελετητές αλλά και το ευρύτερο κοινό των φιλαναγνωστών γνωρίζουν καλά την άνιση μεταχείριση που έχουν υποστεί τα θεατρικά κείμενα των προηγουμένων αιώνων. Ενώ οι ιστορικές συγκυρίες και οι φιλολογικές ετοιμότητες επέτρεψαν την ενδελεχή προσέγγιση ενός σημαντικού κεφαλαίου του νεοελληνικού θεάτρου - εννοώ τα δραματουργικά προϊόντα της κρητικής ακμής και αργότερα του επτανησιακού, με την ανακάλυψη και έκδοση της Ευγένας, των έργων του Πέτρου Κατσαΐτη κ.ά. -, το θέατρο του Διαφωτισμού, το λεγόμενο προεπαναστατικό, μα και ολόκληρο το θέατρο του 19ου αιώνα γνώρισαν την ίδια τύχη που διέπει το αντίστοιχο τμήμα της εθνικής μας γραμματείας στο σύνολό της. Τα έργα, ανάλογα με τη βούληση και τους αναβαθμούς ευαισθησίας του εκάστοτε ερευνητή, ενσωματώθηκαν επιλεκτικά και σποραδικά και αποτιμήθηκαν κατά περίπτωση στις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας και του θέατρου ως ιστορικά ντοκουμέντα, σπανιότερα ιδωμένα σε συνάρτηση με τη γενικότερη κίνηση των ιδεών και ακόμη πιο σπάνια αξιολογήθηκαν ως φιλολογικά και δραματουργικά μνημεία. Αγκύλωση από την οποία αποδεσμευθήκαμε, είναι αλήθεια, τα τελευταία χρόνια.
Ο Βάλτερ Πούχνερ, με τη σπάνια και ακριβοδίκαιη ερευνητική ευθύνη που τον διακατέχει, προβαίνει σε αποτίμηση των προγενέστερων «αξιωματικών» απόψεων απαριθμώντας τα ψήγματα μιας πιο ευέλικτης κριτικής και συνάμα ευτυχεί να προχωρήσει παραπέρα. Με τέχνη και μαεστρία, με ιστορική ακρίβεια και φιλολογική εγρήγορση, επικουρούμενος από την ευρύτατη δραματουργική γνώση που διαθέτει, προσεγγίζει το υλικό του με πολλούς τρόπους ώστε να φωτίσει όλες τις όψεις του και να ερμηνεύσει τις ποικίλες πτυχές του. Στην περίπτωση του πολυπράγμονος φαναριώτη λογίου Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού (1778-1849), του οποίου η πνευματική δραστηριότητα βρίσκεται στο μεταίχμιο των προεπαναστατικών και μετεπαναστατικών χρόνων, οφείλουμε να διεξέλθουμε τα ιστορικά συμφραζόμενα και τα πραγματολογικά στοιχεία, να εισχωρήσουμε στη βαθύτερη διαπλοκή του στοχασμού του με τη γαλλική παιδεία, με τον κλασικισμό και τη γαλλική haute tragedie του 17ου αιώνα, για να καταλήξουμε όχι μόνο στους τρόπους πρόσληψης μορφών και θεμάτων και της εφαρμογής τους μα και στην αυθεντικότητα, στη δραματουργική ανάδειξη των αφετηριακών αυτών κειμένων, από τα παλαιότερα, μετά τον Αχιλλέα (1805) του Αθανασίου Χριστόπουλου, της νεοελληνικής δραματουργίας του Διαφωτισμού. Οπως επισημαίνει ο Πούχνερ στον πρόλογό του, συμπυκνώνοντας τις κεντρικές παραμέτρους της ανάλυσής του, τα έργα αυτά (κυρίως οι τραγωδίες) «εκπέμπουν τα διδακτικά μηνύματα του Διαφωτισμού, πλάθουν σκηνικούς χαρακτήρες τής litterature sentimentale», με την οποία ήσαν άλλωστε εξοικειωμένοι οι Φαναριώτες, «και χρησιμοποιούν πρώτα στοιχεία του Ρομαντισμού».
Δυσκολίες και λύσεις
Η μακροσκελέστατη εισαγωγή (σελ. 13-238) υποδιαιρείται στα εξής επί μέρους κεφάλαια: Οι αρχές της ελληνικής τραγωδίας του 19ου αιώνα, Βίος και έργα του Ιακ. Ρίζου Νερουλού, Ασπασία, τραγωδία (Βιέννη, 1813), Πολυξένη, τραγωδία (Βιέννη, 1814), Η πρόσληψη των δύο τραγωδιών, Τα Κορακιστικά (Κωνσταντινούπολη, 1813), Οι δύο δραματικές σάτιρες του 1837. Ακολουθεί σημείωμα για την έκδοση, όπου επισημαίνονται οι δυσκολίες και οι λύσεις που προκρίθηκαν, και εν συνεχεία τα κείμενα. Εχουμε λοιπόν συγκεντρωμένα σε μια καλαίσθητη και χρηστική έκδοση, άρτια φιλολογικά αποκατεστημένα, τρία από τα παλαιότερα νεοελληνικά θεατρικά έργα. Δύο τραγωδίες που μιμούνται τον γαλλικό κλασικισμό, την Ασπασία, την πρωτόλεια απόπειρα του Νερουλού, στην οποία είναι ευδιάκριτη η «προσπάθεια εξοικείωσης με τη δραματική φόρμα», την Πολυξένη, δομημένη στο πρότυπο της ρακίνειας «τραγωδίας πάθους», η οποία γνώρισε σημαντική σκηνική απήχηση ως τα μέσα του 19ου αιώνα, αν και το προεξάρχον ερωτικό στοιχείο που δεσπόζει ως κεντρικό θέμα δεν συνάδει απολύτως προς την πατριωτική και επαναστατική θεματολογία της περιόδου. Και μια κωμωδία, τη γλωσσική σάτιρα Τα Κορακιστικά, που εντάσσεται στη σφαίρα των «αντικοραϊκών» κειμένων, «ένα ντοκουμέντο των έντονων γλωσσικών και ιδεολογικών ζυμώσεων των αρχών του 19ου αιώνα», με αχνές μνήμες μολιερικής κωμωδίας. Η δραματουργική ανάλυση αναδεικνύει, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, τις λύσεις που επέλεξε ο Νερουλός για να δαμάσει το θέμα του. Η σφαιρική, πολυεπίπεδη προσέγγιση του Πούχνερ ξεκλειδώνει τα μυστικά των κειμένων με στέρεο και τεκμηριωμένο τρόπο. Οι ακριβόλογες και στοχαστικές παρατηρήσεις του, ένιες υφολογικές και μορφολογικές συγκρίσεις με άλλα κείμενα της δραματουργίας οδηγούν σε γοητευτικούς συσχετισμούς. Μας προτρέπουν επίσης να αντιμετωπίσουμε τη δραματουργική μας παρακαταθήκη ως ένα σύνολο προσπελάσιμο και χωρίς στεγανά.
Χωρίς προκαταλήψεις
Προσωπικά γοητεύομαι και τίθεμαι ανεπιφύλακτα υπέρ της προτροπής του Βάλτερ Πούχνερ, την οποία και συμμερίζομαι, να αντιμετωπίσουμε τα παλαιότερα κείμενα όχι ως ιστορικά και ιδεολογικά απολιθώματα μα σφαιρικά, να τα διερευνήσουμε μορφολογικά και δραματουργικά, να αναζητήσουμε την αισθητική τους αξία, απαλλαγμένοι από γλωσσικές και άλλες προκαταλήψεις. Εγχείρημα λίαν δύσκολο αλλά καρποφόρο γιατί καθώς γράφει ο ίδιος: «Η αναζήτηση και η ξενάγηση στα ορυχεία ξεχασμένων και περιφρονημένων από την ιστορία κειμένων, ιδίως θεατρικών, εφόσον η μελέτη της δραματουργίας ήταν πάντα το αποπαίδι της φιλολογικής έρευνας στην Ελλάδα, αποδεικνύεται τελικά ταξίδι καθόλου βαρετό, αν απαλλαγούμε από ορισμένες προκαταλήψεις (στη συγκεκριμένη περίπτωση δημοτικιστικές και δραματουργικές), και σε μερικά σημεία και αποκαλυπτικό, γιατί μας φανερώνει στη χρονολογική και υφολογική αλληλουχία πώς συνδέονται άνθρωποι, κείμενα και παραστάσεις και με ποια πρόχειρα, επίπεδα και λανθασμένα σχήματα εργαζόταν η ως σήμερα έρευνα. Ολος ο 19ος αιώνας μοιάζει, μετά τους γλωσσικούς αγώνες του 20ού, με ένα ετοιμόρροπο νεοκλασικό που έχει δεχθεί αλλεπάλληλες επιδρομές και επιθέσεις και απαιτεί ριζική αναστήλωση, αναμόρφωση και αναπαλαίωση για να σωθεί ως μνήμα του παρελθόντος στη μνήμη του μέλλοντος».
Να προσθέσουμε άραγε τη μεγάλη υπηρεσία που προσφέρουν αυτές οι εκδοτικές πρωτοβουλίες; Χρειαζόμαστε τα κείμενα εξηγημένα, σχολιασμένα για την εκπαιδευτική διαδικασία, για να εννοήσουν οι νεότεροι, οι μαθητές, οι φοιτητές την πνευματική μας παρακαταθήκη και γιατί ακόμη μόνο έχοντας ξεπεράσει τις δυσκολίες της πρωτογενούς έρευνας, του δυσπρόσιτου υλικού, θα μπορέσουμε να οδηγηθούμε γερά οπλισμένοι σε νέες ερμηνευτικές και συνθετικές προσεγγίσεις του υλικού μας. Να φθάσουμε στο βάθος των πραγμάτων, να ανασυνθέσουμε τα αισθητικά ρεύματα, τις τάσεις, τη μορφολογία των έργων, να συλλάβουμε τα εξελικτικά στάδια στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου.
Αννα Ταμπάκη (καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών)
ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-09-2003
Τον τελευταίο καιρό ανοίγει μια νέα σελίδα στην ιστορία της νεοελληνικής δραματουργίας, κατάκτηση που ενισχύεται με τον παρόντα τόμο. Οι ειδικοί μελετητές αλλά και το ευρύτερο κοινό των φιλαναγνωστών γνωρίζουν καλά την άνιση μεταχείριση που έχουν υποστεί τα θεατρικά κείμενα των προηγουμένων αιώνων. Ενώ οι ιστορικές συγκυρίες και οι φιλολογικές ετοιμότητες επέτρεψαν την ενδελεχή προσέγγιση ενός σημαντικού κεφαλαίου του νεοελληνικού θεάτρου - εννοώ τα δραματουργικά προϊόντα της κρητικής ακμής και αργότερα του επτανησιακού, με την ανακάλυψη και έκδοση της Ευγένας, των έργων του Πέτρου Κατσαΐτη κ.ά. -, το θέατρο του Διαφωτισμού, το λεγόμενο προεπαναστατικό, μα και ολόκληρο το θέατρο του 19ου αιώνα γνώρισαν την ίδια τύχη που διέπει το αντίστοιχο τμήμα της εθνικής μας γραμματείας στο σύνολό της. Τα έργα, ανάλογα με τη βούληση και τους αναβαθμούς ευαισθησίας του εκάστοτε ερευνητή, ενσωματώθηκαν επιλεκτικά και σποραδικά και αποτιμήθηκαν κατά περίπτωση στις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας και του θέατρου ως ιστορικά ντοκουμέντα, σπανιότερα ιδωμένα σε συνάρτηση με τη γενικότερη κίνηση των ιδεών και ακόμη πιο σπάνια αξιολογήθηκαν ως φιλολογικά και δραματουργικά μνημεία. Αγκύλωση από την οποία αποδεσμευθήκαμε, είναι αλήθεια, τα τελευταία χρόνια.
Ο Βάλτερ Πούχνερ, με τη σπάνια και ακριβοδίκαιη ερευνητική ευθύνη που τον διακατέχει, προβαίνει σε αποτίμηση των προγενέστερων «αξιωματικών» απόψεων απαριθμώντας τα ψήγματα μιας πιο ευέλικτης κριτικής και συνάμα ευτυχεί να προχωρήσει παραπέρα. Με τέχνη και μαεστρία, με ιστορική ακρίβεια και φιλολογική εγρήγορση, επικουρούμενος από την ευρύτατη δραματουργική γνώση που διαθέτει, προσεγγίζει το υλικό του με πολλούς τρόπους ώστε να φωτίσει όλες τις όψεις του και να ερμηνεύσει τις ποικίλες πτυχές του. Στην περίπτωση του πολυπράγμονος φαναριώτη λογίου Ιακωβάκη Ρίζου Νερουλού (1778-1849), του οποίου η πνευματική δραστηριότητα βρίσκεται στο μεταίχμιο των προεπαναστατικών και μετεπαναστατικών χρόνων, οφείλουμε να διεξέλθουμε τα ιστορικά συμφραζόμενα και τα πραγματολογικά στοιχεία, να εισχωρήσουμε στη βαθύτερη διαπλοκή του στοχασμού του με τη γαλλική παιδεία, με τον κλασικισμό και τη γαλλική haute tragedie του 17ου αιώνα, για να καταλήξουμε όχι μόνο στους τρόπους πρόσληψης μορφών και θεμάτων και της εφαρμογής τους μα και στην αυθεντικότητα, στη δραματουργική ανάδειξη των αφετηριακών αυτών κειμένων, από τα παλαιότερα, μετά τον Αχιλλέα (1805) του Αθανασίου Χριστόπουλου, της νεοελληνικής δραματουργίας του Διαφωτισμού. Οπως επισημαίνει ο Πούχνερ στον πρόλογό του, συμπυκνώνοντας τις κεντρικές παραμέτρους της ανάλυσής του, τα έργα αυτά (κυρίως οι τραγωδίες) «εκπέμπουν τα διδακτικά μηνύματα του Διαφωτισμού, πλάθουν σκηνικούς χαρακτήρες τής litterature sentimentale», με την οποία ήσαν άλλωστε εξοικειωμένοι οι Φαναριώτες, «και χρησιμοποιούν πρώτα στοιχεία του Ρομαντισμού».
Δυσκολίες και λύσεις
Η μακροσκελέστατη εισαγωγή (σελ. 13-238) υποδιαιρείται στα εξής επί μέρους κεφάλαια: Οι αρχές της ελληνικής τραγωδίας του 19ου αιώνα, Βίος και έργα του Ιακ. Ρίζου Νερουλού, Ασπασία, τραγωδία (Βιέννη, 1813), Πολυξένη, τραγωδία (Βιέννη, 1814), Η πρόσληψη των δύο τραγωδιών, Τα Κορακιστικά (Κωνσταντινούπολη, 1813), Οι δύο δραματικές σάτιρες του 1837. Ακολουθεί σημείωμα για την έκδοση, όπου επισημαίνονται οι δυσκολίες και οι λύσεις που προκρίθηκαν, και εν συνεχεία τα κείμενα. Εχουμε λοιπόν συγκεντρωμένα σε μια καλαίσθητη και χρηστική έκδοση, άρτια φιλολογικά αποκατεστημένα, τρία από τα παλαιότερα νεοελληνικά θεατρικά έργα. Δύο τραγωδίες που μιμούνται τον γαλλικό κλασικισμό, την Ασπασία, την πρωτόλεια απόπειρα του Νερουλού, στην οποία είναι ευδιάκριτη η «προσπάθεια εξοικείωσης με τη δραματική φόρμα», την Πολυξένη, δομημένη στο πρότυπο της ρακίνειας «τραγωδίας πάθους», η οποία γνώρισε σημαντική σκηνική απήχηση ως τα μέσα του 19ου αιώνα, αν και το προεξάρχον ερωτικό στοιχείο που δεσπόζει ως κεντρικό θέμα δεν συνάδει απολύτως προς την πατριωτική και επαναστατική θεματολογία της περιόδου. Και μια κωμωδία, τη γλωσσική σάτιρα Τα Κορακιστικά, που εντάσσεται στη σφαίρα των «αντικοραϊκών» κειμένων, «ένα ντοκουμέντο των έντονων γλωσσικών και ιδεολογικών ζυμώσεων των αρχών του 19ου αιώνα», με αχνές μνήμες μολιερικής κωμωδίας. Η δραματουργική ανάλυση αναδεικνύει, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, τις λύσεις που επέλεξε ο Νερουλός για να δαμάσει το θέμα του. Η σφαιρική, πολυεπίπεδη προσέγγιση του Πούχνερ ξεκλειδώνει τα μυστικά των κειμένων με στέρεο και τεκμηριωμένο τρόπο. Οι ακριβόλογες και στοχαστικές παρατηρήσεις του, ένιες υφολογικές και μορφολογικές συγκρίσεις με άλλα κείμενα της δραματουργίας οδηγούν σε γοητευτικούς συσχετισμούς. Μας προτρέπουν επίσης να αντιμετωπίσουμε τη δραματουργική μας παρακαταθήκη ως ένα σύνολο προσπελάσιμο και χωρίς στεγανά.
Χωρίς προκαταλήψεις
Προσωπικά γοητεύομαι και τίθεμαι ανεπιφύλακτα υπέρ της προτροπής του Βάλτερ Πούχνερ, την οποία και συμμερίζομαι, να αντιμετωπίσουμε τα παλαιότερα κείμενα όχι ως ιστορικά και ιδεολογικά απολιθώματα μα σφαιρικά, να τα διερευνήσουμε μορφολογικά και δραματουργικά, να αναζητήσουμε την αισθητική τους αξία, απαλλαγμένοι από γλωσσικές και άλλες προκαταλήψεις. Εγχείρημα λίαν δύσκολο αλλά καρποφόρο γιατί καθώς γράφει ο ίδιος: «Η αναζήτηση και η ξενάγηση στα ορυχεία ξεχασμένων και περιφρονημένων από την ιστορία κειμένων, ιδίως θεατρικών, εφόσον η μελέτη της δραματουργίας ήταν πάντα το αποπαίδι της φιλολογικής έρευνας στην Ελλάδα, αποδεικνύεται τελικά ταξίδι καθόλου βαρετό, αν απαλλαγούμε από ορισμένες προκαταλήψεις (στη συγκεκριμένη περίπτωση δημοτικιστικές και δραματουργικές), και σε μερικά σημεία και αποκαλυπτικό, γιατί μας φανερώνει στη χρονολογική και υφολογική αλληλουχία πώς συνδέονται άνθρωποι, κείμενα και παραστάσεις και με ποια πρόχειρα, επίπεδα και λανθασμένα σχήματα εργαζόταν η ως σήμερα έρευνα. Ολος ο 19ος αιώνας μοιάζει, μετά τους γλωσσικούς αγώνες του 20ού, με ένα ετοιμόρροπο νεοκλασικό που έχει δεχθεί αλλεπάλληλες επιδρομές και επιθέσεις και απαιτεί ριζική αναστήλωση, αναμόρφωση και αναπαλαίωση για να σωθεί ως μνήμα του παρελθόντος στη μνήμη του μέλλοντος».
Να προσθέσουμε άραγε τη μεγάλη υπηρεσία που προσφέρουν αυτές οι εκδοτικές πρωτοβουλίες; Χρειαζόμαστε τα κείμενα εξηγημένα, σχολιασμένα για την εκπαιδευτική διαδικασία, για να εννοήσουν οι νεότεροι, οι μαθητές, οι φοιτητές την πνευματική μας παρακαταθήκη και γιατί ακόμη μόνο έχοντας ξεπεράσει τις δυσκολίες της πρωτογενούς έρευνας, του δυσπρόσιτου υλικού, θα μπορέσουμε να οδηγηθούμε γερά οπλισμένοι σε νέες ερμηνευτικές και συνθετικές προσεγγίσεις του υλικού μας. Να φθάσουμε στο βάθος των πραγμάτων, να ανασυνθέσουμε τα αισθητικά ρεύματα, τις τάσεις, τη μορφολογία των έργων, να συλλάβουμε τα εξελικτικά στάδια στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου.
Αννα Ταμπάκη (καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών)
ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-09-2003
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
