Αρθούρος Ρεμπώ

Από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ήταν σαφές ότι ο Ρεμπώ ήταν ένα ασυνήθιστο παιδί. Η παραβατικότητά του ως μαθητή έθεσε το πρότυπο της συμπεριφοράς που θα χαρακτήριζε την υπόλοιπη ζωή του: υπονόμευση όποιας καινούριας ταυτότητας υιοθετούσε και ανατροπή καθετί σταθερού γύρω του. Κατά τον ίδιο τρόπο, η εργασία του Graham Robb υπερβαίνει τα όρια της αιώνιας εφηβείας, όπου οι φαντασιώσεις μας έχουν τοποθετήσει τον Ρεμπώ, και αναδεικνύει το εύρος και την έκταση των μετασχηματισμών της ζωής του. Ο Robb ακολουθεί την πορεία του από το Παρίσι και το Λονδίνο -την εκ νέου επινόηση της ποίησης και τη βίαιη ερωτική σχέση του με τον Πωλ Βερλαίν- στην Αφρική, αποδεικνύοντας σε ένα συνεκτικό και στέρεο πλαίσιο τις διευθυντικές και επιχειρηματικές ικανότητες του Ρεμπώ.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι αλήθεια ότι αυτή η πρώτη, τόσο ουσιαστική βιογραφία της σαρωτικής, ποιητικής φωνής του προπερασμένου αιώνα, και όχι μόνο, που άκουγε στο όνομα Αρθούρος Ρεμπώ, γραμμένη από τον Αγγλο συγγραφέα και μελετητή της κλασικής, γαλλικής λογοτεχνίας Γκράχαμ Ρομπ (1958), μπορεί να προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις.

Κατ' αρχάς, να τονίσω ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικά διεισδυτικό, βιογραφικό δοκίμιο, έστω και αν διακινδυνεύει πολλά στην εξαγωγή αρνητικών συμπερασμάτων για το δίπτυχο ζωή/έργο εκείνης της τόσο ταραγμένης και προφητικής φυσιογνωμίας των παγκόσμιων γραμμάτων, που κυριολεκτικά ταύτισε την αισθητική του παραγωγή με το βίο του.

Οι κριτικές που ήδη έχει πάρει στο εξωτερικό το ανά χείρας βιβλίο είναι μάλλον θετικές, αν και δεν λείπουν κάποιες ενστάσεις για τη χρήση πολλών πηγών και την υπερβολική ειρωνεία του βιογράφου σε ορισμένα σημεία της μελέτης του πάνω σε όψεις ζωής και συμπεριφοράς του Ρεμπώ.

Αλλά, να το επαναλάβω, η επαφή με το κείμενο είναι μια πραγματική εμπειρία και ο Ρομπ, στα ίχνη ενός ακόμα επιτυχημένου και πολύπλευρου πορτρέτου (μετά του Μπαλζάκ, που έχει υμνηθεί έξω), μπορεί και οργανώνει το υλικό του αξιοθαύμαστα, χρωματίζοντας με βαθιές κρίσεις τη σχέση σκηνικού, αισθητικού και ψυχικού περιβάλλοντος.

Ενα από τα χαρίσματα του Αγγλου δοκιμιογράφου αφορά την έξοχη σύνοψη κάποιων συσχετιστικών δεδομένων, με μια απόσταξη που μόνο σε χαρισματικούς κριτικούς μπορείς να συναντήσεις. Νιώθεις ακόμα και συγχυσμένος σχετικά με την πηγή από την οποία αντλεί τη συγκεκριμένη στιγμή ο Ρομπ, ότι η ενδιαφέρουσα διαπραγμάτευση και το τελικό, άνετο σχόλιο του ανήκουν αποκλειστικά. Η ικανότητά του στην προσέγγιση, κυρίως, των ποιημάτων του «καταραμένου» εκείνου νεαρού είναι μοναδική, και κυρίως διυλισμένη μέσα από σημερινά φίλτρα, των οποίων μοιάζει εξαιρετικά εγκρατής.

Ο Ρομπ σκύβοντας πάνω από τον Ρεμπώ είχε να αντιμετωπίσει έναν θρύλο, ο οποίος «περισσότερο αναφέρεται παρά διαβάζεται», όπως γράφτηκε, όμοια με τις περιπτώσεις π.χ. του Προυστ, του Τζόις ή του Πάουντ. Με άλλα λόγια, ο Ρεμπώ είχε την τύχη πολλών ακόμα μοντερνιστών, οι οποίοι ακούστηκαν αλλά, δυστυχώς γι' αυτούς και για μας, ακόμα δεν μελετήθηκαν όσο τους οφείλαμε.

Ο Ρεμπώ παραμένει (λιγότερο τώρα πια, μετά το βιβλίο του Ρομπ) ένα αίνιγμα, μια ιδιόμορφη ποιητική φυσιογνωμία, που ο μύθος τής ταραγμένης και τυχοδιωκτικής ζωής του -χρειάζεται να το πούμε;- επηρέασε όχι μόνο τα γράμματα του αιώνα του, αλλά συνεχίζει να τροφοδοτεί την έμπνευση σύγχρονων και ποικίλων καλλιτεχνών.

Η «υπερβολή» της συμπεριφοράς του, το «περιττό», που τόνιζε ο δικός μας Νίκος Καρούζος όσον αφορά την (ποιητική) σχέση μας με το βίο, έγινε σημείο αναφοράς και μέτρο για τους σουρεαλιστές, τους μπιτ και για κάθε δημιουργό μιας ανάλογης οπτικής, στη μουσική, τη ζωγραφική κ.λπ.

Ο Ρομπ, λοιπόν, έπρεπε να κινηθεί συνετά, χωρίς φανφάρες ή κλισέ, για να κάνει τη δύσκολη χαρτογράφησή μιας ολότελα «παρεκκλίνουσας», από τα ήθη της εποχής, πορείας, τόσο των γραμματολογικών όσο και των κοινωνικοπολιτικών. Θα ήταν εύκολο να υμνήσει τον «επαναστάτη χωρίς αιτία» και μέσα από ένα αδιαπραγμάτευτο υλικό. Εντούτοις προτίμησε να αντιμετωπίσει κατάματα... τη Μέδουσα, ανασύροντας και ψυχαναλυτικά εργαλεία ακόμα για να κάνει το εγχείρημά του.

Δεν του λείπει η καυστικότητα, περιττή καμιά φορά, στη σκιαγράφηση του νεαρού ρέμπελ, που ταύτισε την εξέγερση απέναντι σε καθετί με το ποιητικό της αποτέλεσμα. Εδώ, θα έλεγε κανείς ότι ο Ρομπ παραμερίζει το μαρτυρικό στοιχείο, τη βάσανο που εμπεριέχει μια τέτοια «αποστολή», αν και κάθε τόσο με την εκδίπλωση των βιογραφικών στοιχείων τού Ρεμπώ καταλαβαίνουμε το «εν ου παικτοίς» στην όλη συμπεριφορά του σχεδόν παρανοϊκού νεαρού, που ήθελε να φέρει τα πάνω-κάτω σε ζωή και τέχνη.

Εκκινώντας από την παιδική ηλικία, φυσικά, του δημιουργού των «Εκλάμψεων», χρησιμοποιεί τον Φρόιντ -ποιον άλλον;- για να τον μελετήσει σε σχέση με τον απόντα πατέρα και, βέβαια, με την αυταρχική μητέρα, η οποία τον σφράγισε ισοβίως. Η γραφή τού Ρομπ είναι μυθιστορηματική, συνεχώς σε παρασύρει με την ελεγχόμενη αφηγηματικότητά της, από την οποία, να το ξαναπώ, δεν λείπει η αποδομητική διάθεση για το αντικείμενό της: εδώ βρίσκεται, αν θέλετε, (σε κάποιο βαθμό, φυσικά, όταν ο Ρομπ δεν γίνεται επιθετικός) και το μοντέρνο στοιχείο στην προσέγγιση του μελετητή/αφηγητή. Ο Ρομπ, λες και θέλει να πάρει αποστάσεις, όπως ένας υποψιασμένος δημιουργικός συγγραφέας, κάθε τόσο βάζει τρικλοποδιές στον «ήρωά» του, δεν τον αφήνει σε ησυχία.

Οπως και αυτός ο τελευταίος δεν αφήνει τίποτε όρθιο στο πέρασμά του. Εννοώ ότι έχει συλλάβει την εμπειρία ως μια αφορμή για μια καθολική έκφραση. Προσπαθεί, δηλαδή, να βρει σχεδόν νευρωτικά σε όλα τα πράγματα ένα βήμα, από το οποίο θα εκφωνήσει τον οικουμενικό του λόγο. Και επειδή, ως ευφυής νεαρός, καταλαβαίνει ότι μόνο μέσα από την περιφρόνηση των άμεσων δεδομένων θα φτάσει στην υπέρβαση, αναλαμβάνει το ρίσκο να υποστεί τις συνέπειες: αυτές που τόσο έξοχα διαπραγματεύεται ο Χένρι Μίλερ στο περίφημο δοκίμιό του για το συγγραφέα του μυθικού «Μια εποχή στην Κόλαση».

Ο Ρομπ τον παρακολουθεί βήμα προς βήμα, από τις Αρδένες μέχρι το Παρίσι και από εκεί στις περιπλανήσεις του στην Ευρώπη και στον άλλον κόσμο. Η έρευνα είναι ενδελεχής και σφύζει από ενέργεια. Η περιπέτεια δεν κινείται δίπλα στο έργο, σαν σε διπλή οθόνη, η οποία στο τέλος γίνεται ενιαία αφομοιώνοντας τις δύο πλευρές, όπως συμβαίνει σε συνηθισμένες βιογραφίες. Στην περίπτωσή μας δεν υπάρχουν διεστώτα, εξαρχής έχουμε ένα έξοχα εναρμονισμένο στις ανάγκες αυτής της σύζευξης στιλ. Οι πληροφορίες αντλούνται ταχυδακτυλουργικά και εναρμονίζονται ως δομικά υλικά της αφήγησης.

Τα σκίτσα ζωής θυμίζουν νατουραλιστές ζωγράφους, αν και η διαχείριση των πιο απεχθών πλευρών της ζωής του ποιητή και «αλήτη» γίνεται εν πολλοίς με χάρη, παρ' ότι σποραδικά, ευτυχώς, ένας άστοχος σαρκασμός απωθεί (όταν διαβάζουμε φράσεις όπως «ομοφυλόφιλος τρομοκράτης», «μισθοφόρος», «ποιητής με οράματα που του προκαλούν τα ναρκωτικά» κ.ά.). Ο Ρομπ έχει πολλά να πει για τους άλλους ποιητές που περιέβαλλαν τον ήρωά του, και ασφαλώς για τον μεγάλο του έρωτα και κατά κάποιον τρόπο μέντορά του, τον Βερλέν.

Ο άνθρωπος του οποίου «το αισθητικό σύμπαν διαστελλόταν με τέτοια ταχύτητα, που ήταν αδύνατον να χαρτογραφηθεί», μας αφορά τα μέγιστα μέχρι τη νεαρή του ηλικία, όταν πραγματικά αιμοδοτεί την τέχνη του με την εμπειρία. Τα υπόλοιπα και όσα αναφέρονται -ασφαλώς αναγκαία σε μια βιογράφηση-, δηλαδή για την καθόλου έντιμη, «επιχειρηματική» δραστηριότητα του Ρεμπώ στις πέντε άκρες του πλανήτη, μας αφήνει αδιάφορους.

Η επιμελημένη μετάφραση αφήνει αληθινές γεύσεις από την παρακολούθηση μιας τροχιάς εξαίσιων κραδασμών και ...εκλάμψεων.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/02/2006