Ο άνθρωπος που αποκρυπτογράφησε τη Γραμμική Β

Πάνω από έναν αιώνα πριν, το 1900, μία απ' τις σημαντικότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όλων των εποχών έλαβε χώρα στην Κρήτη. Ο Άρθουρ Έβανς ανακάλυψε αυτό που πίστευε πως ήταν το ανάκτορο του βασιλιά Μίνωα, με τον περιβόητο λαβύρινθό του, το άντρο του Μινώταυρου. Ως αποτέλεσμα, ο Έβανς κατελήφθη από την έμμονη ιδέα μιας από τις επικές ιστορίες του πνεύματος της σύγχρονης εποχής: της αναζήτησης του νοήματος της Γραμμικής Β, της μυστηριώδους γραφής που βρέθηκε σε πήλινες επιγραφές εν μέσω του ερειπωμένου ανακτόρου.
Ο Έβανς πέθανε δίχως να επιτύχει τον αντικειμενικό του σκοπό και έλαχε σ' έναν αινιγματικό νέο, τον Μάικλ Βέντρις, να "σπάσει" τον κώδικα το 1952. Αυτό είναι το πρώτο βιβλίο που αφηγείται όχι μόνο την ιστορία της Γραμμικής Β, αλλά κι αυτή της "σεμνής ιδιοφυίας" που την αποκρυπτογράφησε. Βασισμένη σε εκατοντάδες αδημοσίευτων επιστολών, σε συνεντεύξεις με ανθρώπους που γνώρισαν τον Βέντρις και βρίσκονται ακόμα στη ζωή και σε άλλες πρωτογενείς πηγές, η συναρπαστική αφήγηση του Άντριου Ρόμπινσον ξεναγεί τον αναγνώστη στη ζωή αυτού του μυστήριου και αντιφατικού ανθρώπου -ενός λαμπρού επιστήμονα με διχασμένη όμως, ψυχή. Βήμα προς βήμα, βλέπουμε πώς επέτυχε τελικά τη σπουδαία ανακάλυψη που κατέστησε τη Γραμμική Β το αρχαιότερο αποκρυπτογραφημένο ευρωπαϊκό σύστημα γραφής, πάνω από μια χιλιετία παλαιότερη των ελληνικών του Ομήρου.
Ο άνθρωπος που έλυσε το γρίφο που αποκλήθηκε "το Έβερεστ της ελληνικής αρχαιολογίας" υπήρξε μια πολυσύνθετη και απόμακρη μορφή, ερασιτέχνης των κλασικών σπουδών (είχε σπουδάσει αρχιτέκτονας). Ο τραγικός θάνατός του σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα σε ηλικία 34 ετών κάνει ακόμη πιο γοητευτικό το πώς η εκπληκτική του διαίσθηση επέτυχε να επιλύσει το αρχαίο μυστήριο εκεί που όλοι οι ειδικοί απέτυχαν.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οταν σκεφτόμαστε τους πολιτισμούς της εποχής του χαλκού στον ελλαδικό χώρο, μας έρχονται στον νου η Πύλη των Λεόντων στις Μυκήνες, τα πολυδαίδαλα ανακτορικά συγκροτήματα στην Κρήτη ή οι συγκλονιστικές τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Σαντορίνης. Σίγουρα γνωρίζουμε και την ύπαρξη των πήλινων πινακίδων με τις ιδιόμορφες γραφές, ωστόσο λίγοι κατανοούμε τη σημασία που η αποκρυπτογράφηση μιας εξ αυτών, της Γραμμικής B, είχε για την ιστορία και την αρχαιολογία. Τα ταπεινά αυτά ευρήματα, που διασώθηκαν κατά τύχη καθώς ψήθηκαν στις φλόγες που κατέκαυσαν τα ανακτορικά συγκροτήματα στην Κρήτη και στην ηπειρωτική Ελλάδα, κρατούσαν το κλειδί για τη σωστή χρονολόγηση των λαμπρών πολιτισμών των Μυκηναίων και των Μινωιτών, αλλά και για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ αυτών των δύο και των μετέπειτα Ελλήνων.



Μινωίτες και Μυκηναίοι



Οταν ο Σλήμαν και αργότερα ο Εβανς, μαζί με τον δικό μας Τσούντα, συγκλόνισαν αποκαλύπτοντας σταδιακά τους ξεχασμένους πολιτισμούς των Μυκηναίων και της Μινωικής Κρήτης, παρουσίασαν μια νέα πρόκληση για την επιστημονική κοινότητα: την αποκρυπτογράφηση της αινιγματικής γραφής των πολιτισμών αυτών, την αναγνώριση της γλώσσας που αυτή αντιπροσωπεύει. Αν και πλέον θεωρείται δεδομένο ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός είναι κατά κάποιον τρόπο πρόγονος του κλασικού ελληνικού πολιτισμού και ότι διαδέχθηκε τον αρχαιότερο πολιτισμό των Μινωιτών, οι πρώτοι αρχαιολόγοι είχαν σχηματίσει μια αρκετά διαφορετική εικόνα. Αρχικά θεώρησαν ότι οι Μυκηναίοι ήταν «βάρβαροι», λαός ο οποίος καμία σχέση δεν είχε με τους Ελληνες της κλασικής εποχής. Αργότερα ο Εβανς, θαμπωμένος από τον πλούτο και την εκλέπτυνση της μινωικής τέχνης, πίστεψε ότι οι Κρήτες συγκρότησαν μια προελληνική θαλάσσια αυτοκρατορία, η ηγεμονία της οποίας εξαπλωνόταν στην ηπειρωτική Ελλάδα. Θεωρούσε - ορθά - ότι οι Μινωίτες διέθεταν μια δική τους (μη ελληνική) γλώσσα, την οποία μαζί με την κουλτούρα τους μετέδωσαν στους κάπως υπανάπτυκτους κατοίκους της ηπειρωτικής Ελλάδας. Γενικά δεν πίστευε στην πολιτιστική αυτοτέλεια των Μυκηναίων, έφθασε δε μέχρι του σημείου να ισχυριστεί ότι ο Ομηρος υπήρξε απλώς μεταφραστής των μεγάλων μινωικών επών.

Αυτή ήταν η opinio communis όταν Ο άνθρωπος που αποκρυπτογράφησε τη Γραμμική B, Μάικλ Βέντρις, αποφάσισε να καταπιαστεί με τον γρίφο της αρχαιότερης γραφής της Ευρώπης. Το βιβλίο αυτό φιλοδοξεί να παρουσιάσει την προσωπικότητα του μεγάλου αποκρυπτογράφου παράλληλα με την περιγραφή της προσπάθειάς του να σπάσει το αίνιγμα της Γραμμικής B. Αν και έχουν εδώ και καιρό κυκλοφορήσει αρκετές μελέτες για την αποκρυπτογράφηση, το πόνημα του Ρόμπινσον καταφέρνει να μας παρουσιάσει το ιστορικό του μοναδικού αυτού επιτεύγματος εστιάζοντας περισσότερο στην αινιγματική φιγούρα του μεγάλου αποκρυπτογράφου.



Πνευματικός άθλος



H αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής B θεωρείται δικαίως από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα στον χώρο της αρχαιογνωσίας και της τέχνης της αποκρυπτογράφησης κατά τον 20ό αιώνα. Για να εκτιμήσουμε όμως τον πνευματικό άθλο του Βέντρις πρέπει να έχουμε υπόψη μας ορισμένα στοιχεία ακόμη. Αντίθετα με τον Σαμπολιόν που διάβασε τα ιερογλυφικά της Αιγύπτου, ο Βέντρις δεν διέθετε τίποτε ανάλογο της στήλης της Ροζέτας - δεν υπάρχει κάποιο εύρημα που να περιέχει κείμενο στη Γραμμική B και σε κάποια άλλη γνωστή γλώσσα. Ο Βέντρις, αν και ως μαθητής είχε διδαχθεί αρχαία ελληνικά και λατινικά, δεν ήταν καν κλασικός φιλόλογος, δεν είχε φοιτήσει στο πανεπιστήμιο και εργαζόταν ως αρχιτέκτονας - η ενασχόληση με τη Γραμμική B υπήρξε γι' αυτόν ένα πάρεργο, στο οποίο ωστόσο αφιέρωνε κατά καιρούς σημαντικό χρόνο. H αγάπη του (ως μαθητής είχε διδαχθεί αρχαία ελληνικά και λατινικά) και η εκπληκτική ικανότητά του με τις γλώσσες τονίζονται συνέχεια στο βιβλίο. Ακόμη πιο εντυπωσιακός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας καταδεικνύει ότι η αρχιτεκτονική εκπαίδευση του Βέντρις τον βοήθησε στην αποκρυπτογράφηση. H επιστημονική ακεραιότητα, η ταπεινότητα και η πραγματική αφοσίωση στον στόχο του υπήρξαν συγκινητικές όσο και σπάνιες: ο Βέντρις φαίνεται ότι ήταν εντελώς αδιάφορος για τη δόξα της πρωτιάς. Μοιραζόταν όλες τις ιδέες του με άλλους επιστήμονες που δούλευαν στον ίδιο τομέα και ενθάρρυνε άλλους να κάνουν το ίδιο. H περιγραφή της πορείας του προς την αποκρυπτογράφηση είναι αριστοτεχνικά δοσμένη, σίγουρα όμως απαιτεί αυξημένη προσοχή από τον αναγνώστη για να γίνει πλήρως κατανοητή. Οπως σε όλες τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις το αποτέλεσμα είναι συνδυασμός αυστηρής επαγωγικής σκέψης, πλήρους αξιοποίησης της εργασίας που έχει συντελεστεί από άλλους επιστήμονες και φυσικά ενστίκτου. Ακόμη και εδώ πρέπει να παραδεχθούμε τον Βέντρις: έφθασε στο συμπέρασμα ότι η γραφή που είχε μπροστά του αντιπροσώπευε κάποια μορφή ελληνικών, ξεπερνώντας την αρχική θεωρία του ότι πρόκειται για μια μορφή της ετρουσκικής.



Σαν αστυνομικό μυθιστόρημα



Ισορροπώντας ουσιαστικά μεταξύ της βιογραφίας και της επιστημονικής μονογραφίας, το ευσύνοπτο αυτό βιβλίο είναι δεν είναι ιδιαίτερα απαιτητικό και μπορεί άνετα να διαβαστεί από κάθε ενδιαφερόμενο για το θέμα. H σφιχτή δομή και η συναρπαστική αφήγηση παραπέμπουν σε αστυνομικό μυθιστόρημα και θα κρατήσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη αμείωτο. Αξιοποιώντας για πρώτη φορά την προσωπική αλληλογραφία και τις διάφορες σημειώσεις του Βέντρις, ο Ρόμπινσον κατορθώνει να φωτίσει πλευρές της προσωπικότητας του αποκρυπτογράφου που δεν είχαν διερευνηθεί ως τώρα, αλλά δεν υποπίπτει στο σφάλμα να συμπληρώσει με τη φαντασία του ό,τι δεν μπορεί να τεκμηριώσει. Αυτό είναι ξεκάθαρο στις λίγες γραμμές όπου συζητεί τις σκοτεινές συνθήκες κάτω από τις οποίες ο Μάικλ Βέντρις έχασε τη ζωή του: με αξιέπαινη αυτοσυγκράτηση απαριθμεί όλες τις πιθανότητες αλλά αποφεύγει επιμελώς να ευνοήσει κάποια από αυτές. Θα επιθυμούσαμε ο συγγραφέας να είχε σταθεί λίγο περισσότερο στη σημασία που η ανακάλυψη μιας μορφής της ελληνικής γλώσσας είχε για την ιστορία και την αρχαιολογία, το βιβλίο όμως έχει ως θέμα τον αποκρυπτογράφο, όχι τις συνέπειες της αποκρυπτογράφησης.

H ελληνική έκδοση είναι πλήρης (ευρετήριο και βιβλιογραφία) και καλαίσθητη, περιέχει αρκετές φωτογραφίες και συμπληρώνεται από ένα σύντομο κείμενο του δρ X.E. Μαραβέλια που πραγματεύεται τη συμβολή του έλληνα ερευνητή K.Δ. Κτιστόπουλου στην αποκρυπτογράφηση. H μοναδική παρατήρηση για τη μετάφραση αφορά το... γένος της γνωστής βρετανίδας ιστορικού και αρχαιολόγου J. Lesley Fitton (σ. 192).



ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΤΡΑΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 15-08-2004