Ο Κόκκινος Άρης

«Το καλύτερο μυθιστόρημα καθαρής επιστημονικής φαντασίας που έχω διαβάσει εδώ και χρόνια, ένα βιβλίο τόσο γεμάτο με απίστευτη ανθρώπινη πλοκή, τεχνολογικές λεπτομέρειες, εκστατική απεικόνιση του διαστήματος, εκπληκτική ιστορική επισκόπηση και έντονη πνευματική ανάταση...»

Μάϊκλ Μπίσοπ, Science Fiction Age

Κριτική

Μια ομάδα από εκατό επιστήμονες, επιλεγμένοι με αυστηρά κριτήρια
επιστημονικής κατάρτισης αλλά και "πολιτικής ορθότητος"
καταφθάνουν στον Αρη. Ο Ρόμπινσον χρησιμοποιεί μια μυθοπλασία
βαθύτατα συναρπαστική για να καταγράψει τα ανθρώπινα πάθη, τον
έρωτα, τις παραμέτρους της πολιτικής και της εξουσίας, τον
ανταγωνισμό και τέλος τη ρήξη, την επανάσταση. Η ματιά του
είναι εξαιρετικά διεισδυτική στην ανθρώπινη ψυχολογία και
βαθύτατα στοχαστική στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον.


Μπορεί ο άνθρωπος να χτίσει ένα καινούργιο ριζικό εποικίζοντας έναν παρθένο πλανήτη ή μήπως δέσμιος της φύσης του θα οδηγηθεί στην καταστροφή; Ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον αποδεικνύεται για μία ακόμη φορά απαισιόδοξος.


Όταν στον βρετανό Αρθουρ Κλαρκ, που έμενε μόνιμα στη Σρι Λάνκα, ανήγγειλαν ότι η Βασίλισσα της Αγγλίας του απονέμει τον τίτλο του Ιππότη της Αυτής Μεγαλειότητας για την προσφορά του στη Λογοτεχνία, εκείνος έσπευσε να δηλώσει: «Ας τα βλέπουν αυτά οι κριτικοί εκεί στην πατρίδα, που γι' αυτούς δεν υπάρχει καν η επιστημονική φαντασία».


Το ότι ένα μυθιστόρημα με επιστημονική βάση δεν θεωρείται πως πληροί τις συνθήκες ώστε να ασχοληθούν μαζί του οι επαγγελματίες της λογοτεχνικής κριτικής ασφαλώς δεν είναι προς όφελος του είδους ούτε όμως και των αναγνωστών. Διότι έτσι αξιόλογα επιτεύγματα του ανθρώπινου νου καταντούν να ενδιαφέρουν μόνο έναν μικρό κύκλο αναγνωστών, οι οποίοι εν τέλει καταφέρνουν να επιβάλουν μονομερώς και τα γούστα τους. Για δεκαετίες η αφήγηση science fiction προωθήθηκε από ανθρώπους που έκαναν ό,τι μπορούσαν για να χρωματίσουν το είδος με τις πιο συντηρητικές και τελικά ψυχροπολεμικές αποχρώσεις, ενώ σε όλο τον κόσμο υπήρξαν και υπάρχουν αξιόλογοι συγγραφείς, των οποίων όμως το έργο γνωρίζουμε μόνο από κάποιες εκδοτικές συμπτώσεις. Τελικά ακόμη και σήμερα το είδος της science fiction αμερικανοκρατείται, αφού οι αμερικανοί συγγραφείς έχουν καταφέρει να στήσουν έναν ολοκληρωμένο και πολύ παραγωγικό μηχανισμό. Αυτός ο μηχανισμός παράγει ακατάπαυστα βιβλία, περιοδικά, βραβεία, οργανώνει σε μεγάλα ξενοδοχεία εμφανίσεις συγγραφέων, συνέδρια, θεματικές συναντήσεις, εκθέσεις αναμνηστικών αντικειμένων, δημιουργεί τηλεοπτικά προγράμματα με παγκόσμια εμβέλεια και φυσικά έχει την ανεκτίμητη βοήθεια των παραγωγών και των σκηνοθετών του Χόλιγουντ.


Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί ζουν πλουσιοπάροχα από τη συγγραφή ακόμη και σύντομων ιστοριών, ενώ ακόμη καλύτερα ζουν οι συγγραφείς των μυθιστορημάτων-ποταμών, αφού βέβαια έχουν μοχθήσει χρόνια για να τα γράψουν. Ένα τέτοιο μυθιστόρημα, που ολοκληρώθηκε στη δεκαετία του '90 και προκάλεσε αίσθηση αποσπώντας τρία κορυφαία βραβεία του είδους, είναι το επικών διαστάσεων τρίπτυχο έργο του Κίμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον με τους εύγλωττους τίτλους «Κόκκινος», «Πράσινος» και «Γαλάζιος Αρης». Καλύπτει τον εποικισμό του πλανήτη αυτού σε διάστημα 200 γήινων χρόνων, απασχόλησε τον αμερικανό συγγραφέα του επί 17 συναπτά (επίσης γήινα) έτη και παρ' όλες τις αδυναμίες του δεν θα έπρεπε να μείνει γνωστό μόνο στους φανατικούς αλλά (δυστυχώς) λίγους φίλους του είδους εκτός Ηνωμένων Πολιτειών. Ασχολείται με ένα θέμα πλανητικής εμβέλειας και ακυρώνει (επιτέλους) κάθε τι σχετικό με πράσινα εξωγήινα πλάσματα, εισβολές από τον Αρη ή ηρωικά κατορθώματα αμερικανών supermen.


Στον «Κόκκινο Αρη» οι άνθρωποι σαν απλοί εξερευνητές, χωρίς να νοιάζονται για τα όσα τους βαραίνουν από τη γήινη ιστορία και την τυχόν ύπαρξη άλλων εξωγήινων προηγμένων πολιτισμών, ξεκινούν να αποικίσουν τον ερυθρό πλανήτη με την ίδια απλοϊκή άποψη περί διαστημικών ταξιδιών που κουβαλάει μέσα της και μια καλά εξοπλισμένη παρέα κυριακάτικων ορειβατών για το απέναντι ψηλό βουνό. Πρόκειται για 100 επιστήμονες, 50 άνδρες και 50 γυναίκες, 35 Αμερικανούς, 35 Ρώσους και 30 από διάφορες άλλες χώρες, καλά εκπαιδευμένους και επιλεγμένους ανάμεσα σε όσους άντεξαν ένα κοπιαστικό εξάμηνο στους πάγους της Ανταρκτικής.


Καθώς πρόκειται για τους καλύτερους στον τομέα τους καταλαβαίνουμε εύκολα τις προθέσεις του συγγραφέα. Αλλωστε το ερώτημα τίθεται σχεδόν εξαρχής: Μετά το αποτυχημένο πείραμα που ονομάζεται Γη θα είχαμε ίσως ένα καλύτερο αποτέλεσμα αν αποκλείαμε τους κακόφημους πολιτικούς και αφήναμε τους καλύτερους ανάμεσα στους επιστήμονες και μόνον αυτούς να δημιουργήσουν έναν νέο κόσμο σε έναν παρθένο πλανήτη; Μέσα στο διαστημόπλοιο που μεταφέρει τους αποίκους η ατμόσφαιρα μοιάζει ιδανική. Ο ανυποψίαστος αναγνώστης στις πρώτες σελίδες του βιβλίου αισθάνεται μια ζήλια για την εκλεκτή αυτή παρέα, που απελευθερωμένη από τα γήινα βάρη πάει να στήσει μια καινούργια ζωή στηριγμένη σε ό,τι πιο ορθολογιστικό υπήρχε εκείνη τη στιγμή στη Γη. Οι οιωνοί φαίνονται άριστοι και το τεράστιο διαστημόπλοιο έχει ήδη προσεδαφιστεί. Εδώ τους περιμένει άφθονο υλικό που έχει φθάσει με προηγούμενες εντελώς αυτοματοποιημένες πτήσεις. Τα ρομπότ είναι σε θέση να κάνουν τα πάντα ­κάτι που βολεύει πολύ τον συγγραφέα­ και οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων είναι αρκετά χαλαρές. Από τη στιγμή όμως που πατούν το πόδι τους στο έδαφος του ερυθρού πλανήτη αρχίζουν οι ανατροπές αλλά και οι παρεμβάσεις από τη Γη. Ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον δεν διαθέτει υπόβαθρο γνώσεων στη φυσική ή στα μαθηματικά, είναι όμως πολύ καλός στην ανάπτυξη του μύθου του. Και αυτό όχι τόσο χάρη στις γνώσεις του γύρω από τον Αρη όσο χάρη στην ικανότητά του να δημιουργεί ένα τεράστιο ψηφιδωτό όπου επάνω του ο παρατηρητικός αναγνώστης θα βρει να αναπτύσσονται, έστω και επιφανειακά, ένα σωρό επί μέρους ζητήματα που σπάνια συναντάμε στη science fiction. Ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον δεν είναι ουμανιστής όπως τον θεωρούν μερικοί κριτικοί, αφού άλλωστε σε κάποιο σημείο του έργου του δηλώνει καθαρά ότι «δεν είμαστε τίποτε περισσότερο από την ανταλλαγή μιας πληροφορίας» και δεν φαίνεται να συμπονάει τους ήρωες που ο ίδιος δημιουργεί. Θέτει όμως διάφορα ζητήματα και μάλιστα φαίνεται να παρακολουθεί και αυτός με περιέργεια το πώς επιδρούν το ένα επάνω στο άλλο. Κάποιοι επιστήμονες ανάμεσα στους αποίκους, με οικολογική συνείδηση, απαιτούν να μη γίνει ο Αρης ένα κακέκτυπο της Γης, αλλά η διαχείρισή του να είναι ήπια ­ αυτό είναι κάτι που σχεδόν δεν συζητείται καθόλου μεταξύ των φανατικών υποστηρικτών των διαστημικών ταξιδιών. Αλλωστε είναι γνωστό ότι ο Κόκκινος Πλανήτης αποτελεί συνολικά ένα πολυτιμότατο αρχείο των όσων συνέβησαν στο Σύμπαν εδώ και τρία δισεκατομμύρια χρόνια. Αν οι άνθρωποι τον αλλάξουν δημιουργώντας ατμόσφαιρα, βλάστηση, καλλιέργειες, όλα αυτά θα χαθούν απότομα.


Στο τραχύ τοπίο του Αρη ο συγγραφέας δεν διστάζει να τοποθετήσει μαζί Ρώσους, Ελβετούς, Αραβες, ακόμη και οπαδούς του σουφισμού. Όλους αυτούς, με την περιέργεια αλλά και την αφέλεια ενός παιδιού, τους παρακολουθεί στην προσπάθειά τους να συμβιώσουν. Δημιουργεί μια κοινωνία χωρίς χρήματα ή κέρδη αλλά και χωρίς την έγνοια για το καθημερινό φαγητό ή τον ύπνο, που παρ' όλα αυτά εργάζεται ακατάπαυστα, ενώ ξενίζει η επιμονή του να θεωρεί ότι τα ρομπότ μπορούν να λύνουν κάθε πρόβλημα όταν σήμερα η νοημοσύνη τους εδώ στη Γη δεν είναι μεγαλύτερη από αυτήν μιας κατσαρίδας. Όντας και ο ίδιος ορειβάτης (έχει γράψει ήδη ένα βιβλίο για «Τα μυστήρια της Κατμαντού», της πρωτεύουσας του Νεπάλ) εκστασιάζεται από το τοπίο και τα βουνά του Αρη, με τα ελληνικά τους ονόματα τα περισσότερα, τα οποία τα οφείλουμε στον Ευγένιο Μιχαήλ Αντωνιάδη (1870-1944), ο οποίος από το παρισινό αστεροσκοπείο του Meudon δημιούργησε τους πρώτους αληθινά ακριβείς χάρτες του ερυθρού πλανήτη και διακήρυξε ότι δεν θα βρεθούν τεχνητά φτιαγμένες διώρυγες εκεί επάνω (βλέπε σχετικά το άρθρο του Γ. Κοπελλιάδη στο «National Geographic», τεύχος 1 της ελληνικής έκδοσης, σελ. 158). Το νερό είναι αλήθεια ότι παίζει βασικό ρόλο στην εξέλιξη του μυθιστορήματος αν και οι τελευταίες ενδείξεις δεν φαίνεται να επιβεβαιώνουν ότι μπορεί να υπάρχει επιφανειακά σε τόσο μεγάλες ποσότητες όσο τουλάχιστον πίστευε τότε ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον. Προσπαθεί πάντως να τεκμηριώσει επιστημονικά τα όσα γράφει, αν και για τους επιστήμονες πιστεύει ότι δηλώνουν χριστιανοί μόνο και μόνο για λόγους αισθητικής, ενώ χρησιμοποιούν την επιστήμη τους σαν ρόπαλο εναντίον αλλήλων! Τη γήινη διαφήμιση και την ενασχόληση με το Χρηματιστήριο τις θεωρεί άχρηστες, το αδιέξοδο όμως δεν φαίνεται να ξεπερνιέται με το ταξίδι στον Αρη αφού ένας από τους βασικούς ήρωες καθισμένος επάνω σε μια χούφτα τεχνητά δημιουργημένο χώμα παραδέχεται ότι «τίποτα σε αυτή την πόλη δεν ήταν φυσικό, τίποτα απολύτως». Λες και όλα αυτά δεν είναι παρά ένα ταξίδι μέσα στο μυαλό μας μόνο.





Η ελληνική μετάφραση


Η μεταγραφή του βιβλίου στα ελληνικά σίγουρα δεν ήταν ό,τι πιο εύκολο και ο φιλότιμος μεταφραστής του «Κόκκινου Αρη» θα πρέπει να πέρασε δύσκολες στιγμές αποκρυπτογραφώντας και μεταφέροντας στη γλώσσα μας τις εικόνες που συνέλαβε η φαντασία του Ρόμπινσον. Απώλειες υπήρξαν αρκετές στη μάχη αυτή, όπως και παρανοήσεις. Έτσι στη σελίδα 69 ο τύπος Κ = Ι - e/Ε δεν έχει αποδοθεί σωστά. Και ακόμη αντί για το ορθό «ασυμπτωτική προσέγγιση» η λανθασμένη «ασυμπτωματική προσέγγιση» καθιστά αδύνατη την κατανόηση ενός ενδιαφέροντος κομματιού στο κεφάλαιο αυτό. Επίσης η λέξη interference στη φυσική μεταφράζεται «συμβολή» ενώ ο μεταφραστής προτιμά το αδόκιμο «αντικυμάτωση». Ούτε βέβαια μπορούμε να μεταφράσουμε τη λέξη wristpad ως «κονσόλα», αφού προφανώς πρόκειται για μικροσκοπικό πληκτρολόγιο επάνω σε κάποια συσκευή στερεωμένη στον καρπό του χεριού. Πολύ άσχημα όμως λειτουργούν και οι αναρίθμητες λέξεις που μένουν αμετάφραστες. Μερικές είναι πραγματικά δύσκολο να μεταφραστούν, άλλες όμως όχι. Η λέξη ρεγκόλιθος, για παράδειγμα, που επανέρχεται πάμπολλες φορές μέσα στο κείμενο και σημαίνει απλά τα λεγόμενα επιφανειακά εδάφη, την κρούστα του πλανήτη, από πόσους αναγνώστες γίνεται άραγε κατανοητή; Και η ειρωνεία είναι ότι επιστρέφει σαν ένα αντιαισθητικό αντιδάνειο, μιας λέξης σύνθετης που τη φτιάχνουν οι ελληνικές «ρήγος» και «λίθος», όπου η πρώτη σημαίνει κάλυμμα/σκέπασμα/πάπλωμα και η δεύτερη απλά την πέτρα. Ντόπελγκάνγκερ (σελ.73), σικαρνόστ (σελ. 121), ρόβερ (σελ. 186), μπουλμέ (σελ. 187), γουώλντο (σελ. 297), γκαουσικές καμπύλες (σελ. 203), είναι λέξεις που ο δυστυχής αναγνώστης αφήνεται να αποκρυπτογραφήσει μόνος του. Δυστυχώς στο κείμενο παρατίθενται και μερικές α-νόητες εκφράσεις όπως: διαμαντόσχημο μοτίβο πόνου, κατάντια του αέρα, τερματικό σημείο της έρμας, λαμπερό ψύχος κ.ά. Σε κάποιο μάλιστα σημείο η μέτρηση της θερμοκρασίας γίνεται σε μιλιμπάρ(!), που είναι η μονάδα μετρήσεως της πιέσεως, αν και αυτό ίσως θα πρέπει να χρεωθεί στον ίδιο το συγγραφέα. Ένα λεξιλόγιο στο τέλος της ελληνικής έκδοσης θα ήταν απαραίτητο για να καταφέρει ο χωρίς ειδικές γνώσεις αναγνώστης να μη χάνει τα όσα ο Κιμ Στάνλεϊ Ρόμπινσον είχε κατά νου να του μεταδώσει. Δεν αξίζει όμως όλες αυτές οι αβλεψίες να σταθούν εμπόδιο στην ανάγνωση του «Κόκκινου Αρη». Μετά τις 500 σελίδες του ο αναγνώστης αισθάνεται ότι ο απροβλημάτιστος αποικισμός των κοντινών πλανητών θα αποδειχθεί μία ακόμη οδυνηρή περιπέτεια για το ανθρώπινο γένος, που είναι καταδικασμένο, όσο μακριά κι αν φθάσει, να επιχειρεί συνεχώς το ίδιο βασανιστικό και ανέλπιδο ταξίδι. Και μόνο όμως γι' αυτό αξίζει να διαβαστεί το βιβλίο.

ΑΛΚΗΣ ΓΑΛΔΑΔΑΣ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 28-01-2001