Πορτ-Σουδάν

Στο Πορτ-Σουδάν, στις όχθες της Ερυθράς Θάλασσας, όπου ασκεί τα συγκεχυμένα καθήκοντα του λιμενάρχη, ο αφηγητής μαθαίνει την αυτοκτονία ενός νεανικού του φίλου, του Άλφα.
Εικοσιπέντε χρόνια νωρίτερα, στο Παρίσι του '68, οι δυο τους είχαν ονειρευτεί έναν κόσμο πιο δίκαιο, πιο περιπετειώδη, πιο ποιητικό. Αφότου εξαντλήθηκαν οι μεγάλες προσδοκίες, ο ένας, ο Άλφα, έγινε συγγραφέας, ενώ ο άλλος διάλεξε την εξορία της θάλασσας και της Αφρικής : δύο μορφές άρνησης του κόσμου έτσι όπως έγινε.

Ο αφηγητής αποφασίζει να επιστρέψει στη Γαλλία με σκοπό να ερευνήσει τα όποια ίχνη άφησε πίσω ο φίλος του, στον οποίο διαβλέπει μια άλλη όψη του εαυτού του. Ανασυστήνει την αιτία της κατάπτωσης και του χαμού του : το τέλος μιας ερωτικής ιστορίας με μια πολύ νέα γυναίκα.



Το μυθιστόρημά του Πορτ Σουδάν τιμήθηκε με το γαλλικό βραβείο Femina το 1994.





«Ήμουν παιδί στο πορτ-Σουδάν όταν πληροφορήθηκα το θάνατο του Α. Τα απρόοπτα του ταχυδρομείου σ' αυτά τα μέρη φρόντισαν ώστε η είδηση να φτάσει σ' εμένα κάμποσο καιρό αφότου ο φίλος μου είχε φύγει από τη ζωή. Ένας ρακένδυτος υπάλληλος, παραμορφωμένος απ' τη λέπρα, μ' ένα μεγάλο μαύρο περίστροφο που η λαβή του ήταν δεμένη στη ζώνη του με τη λωρίδα ενός μαστίγιου από πλεγμένο δέρμα βούβαλου, μου παρέδωσε το γράμμα προς το τέλος της μέρας. [...] Όπως συνέβαινε με όλους όσοι επιβίωναν στην πόλη, το βασικό επάγγελμά του ήταν οι δολοφονίες και οι εκβιασμοί. Το πώς έφτασε στα χέρια του ο φάκελος, δεν το γνωρίζω. Ίσως και να τον έκλεψε απευθείας απ' το Θάνατο».



ΚΡΙΤΙΚΗ



« ...Τα βιβλία του Α., από τα οποία είχα μερικά, μου φαίνονταν δύσκολα και παραληρηματικά. Μου έφερναν στο νου, δεν θα μπορούσα να εξηγήσω το γιατί, τους ουρανούς στην καταιγίδα που βλέπουμε να χαμηλώνουν τον ορίζοντα όταν γυρίζουν οι μουσώνες, όμοιοι με δάση μεγάλα και σκιερά, αυλακωμένα από χαλκόχρωμες ανταύγειες, από πορφυρές και μπλε αστραπές. Πίστευα ότι διάβαζα μέσα τους την αηδία και τη θλίψη που τελικά δεν είχε πάψει να γεννάει μέσα μας η ζωή της κοινωνίας, μια κάποια ανικανότητα να εξοικειωθούμε με τους αποκτηνωτικούς ρυθμούς της, καθώς και η νοσταλγία μιας εποχής που ήταν ανοιχτή σ' ένα δίχως όρια αύριο. Αυτό που εξακολουθούσε να μας ενώνει μυστηριωδώς ακόμη και από μακριά, σκεφτόμουν πότε πότε, ενώ μια δέσμη φωτός εκτοξευόταν σαν πίδακας απ' τα χαλάσματα της νύχτας πυρπολώντας τα όργανα πλοήγησης και κάνοντας το βαρδιάνο ν' ανοιγοκλείνει τα μάτια, ήταν αυτή η καχύποπτη απροθυμία που, κόντρα στα φαινόμενα, εμπόδιζε την ωριμότητά μας να απαρνηθεί εντελώς τη νιότη μας. Δεν ξέρω αν η ανάγνωσή μου ήταν σωστή, αν θα του άρεσε αυτού του είδους η ανάγνωση. Δεν πίστευα πως τα βιβλία τα δικά του, και όλα τα βιβλία εν γένει, μπορούν να περικλείσουν τίποτα μεγαλύτερο απ' αυτή την ανήσυχη άρνηση...».

Να πώς συνοψίζει σε ένα σημείο της αφήγησης ο ήρωας τη σχέση του με τον Α. (έτσι, με ένα αρχικό τον καταγράφει), αυτόχειρα πλέον φίλο και συναγωνιστή του στο Γαλλικό Μάη του '68, καθώς και την κοινή τους στάση απέναντι στα πράγματα.



Υπαρξιακό αδιέξοδο



Ο κεντρικός χαρακτήρας, αφηγητής του μυθιστορήματος «Πορτ Σουδάν», του Γάλλου συγγραφέα και δημοσιογράφου Ολιβιέ Ρολέν (γνωστού μας ήδη από ένα άλλο του πεζογράφημα, το «Μερόη»), είναι αποτραβηγμένος σε ένα άθλιο λιμάνι της Ερυθράς Θάλασσας, όπου εργάζεται ως λιμενάρχης. Σαν ένας άλλος Ρεμπό, έχει εγκαταλείψει απογοητευμένος τον «πολιτισμό», ζει με ημιπαράνομες δουλειές και παρατηρεί μελαγχολικά την αμεσότητα του άγριου φυσικού και ανθρώπινου τοπίου. Πίσω του δεν έχει αφήσει, όπως έκανε ο δημιουργός τού «Μεθυσμένου καραβιού», λογοτεχνικές περγαμηνές, αλλά την ιδεολογική ήττα, η οποία τον οδήγησε σε υπαρξιακό αδιέξοδο.

Ο συναγωνιστής του στα παρισινά οδοφράγματα, ο Α., τον οποίο ο ήρωας έχει να συναντήσει 25 χρόνια, επέλεξε διαφορετικό δρόμο, μία άλλη εσωτερική εξορία: αυτή του συγγράφειν. Έχει παραμείνει στο Παρίσι, είναι σχετικά γνωστός διανοούμενος και σε ώριμη ηλικία συνδέεται ερωτικά με μία πολύ μικρότερή του γυναίκα. Καταλαβαίνουμε ότι μία ακόμα πράξη αυτοκαταστροφής συντελέστηκε. Διότι γίνεται σαφές πως η νεαρή σχετίστηκε μαζί του από θαυμασμό και περιέργεια προς τις εμπειρίες του: τον αντιμετώπισε σαν ένα... συλλεκτικό κομμάτι, σαν μια γραφική, δραματική περίπτωση και όχι σαν έναν βαθύ ερωτικό σύντροφο. Τον εγκαταλείπει, λοιπόν, ξαφνικά, αφήνοντάς τον σε μεγαλύτερη διάλυση από αυτή στην οποία τον βρήκε.

Την περίπτωση της εγκατάλειψης όπως και περισσότερα στοιχεία για ειδικές πτυχές της ζωής του τελευταίου μαθαίνουμε όσο προχωρά η αφήγηση, η οποία έχει ξεκινήσει από τη στιγμή της πληροφόρησης του ήρωα σχετικά με την αυτοκτονία του Α. Η είδηση του χαμού τού φίλου φτάνει μέσω ενός γράμματος της καθαρίστριας του σπιτιού τού αυτόχειρα. Το όνομα και τη διεύθυνση του πρώτου είχε βρει η γυναίκα σε ένα επιστολόχαρτο στο γραφείο τού Α. Πάνω στο χαρτί ήταν γραμμένη μόνον η πρσφώνηση «Καλέ μου φίλε». Το υπόλοιπο του ημιτελούς κειμένου συμπληρώνεται μοιραία από τον ίδιο τον αφηγητή, ο οποίος πηγαίνει στο Παρίσι για να συγκεντρώσει λεπτομέρειες γύρω από τη ζωή και τις συνθήκες θανάτου τού Α. Στη γαλλική πρωτεύουσα, που είχε απογοητευμένος εγκαταλείψει και αναγκάζεται να ξαναεπισκεφθεί μετά το τραγικό συμβάν, έρχεται σε επαφή ζωντανά με τους χώρους-μνήμες τής πάλαι ποτέ ουτοπίας της γενιάς του (ιδεολογικής αλλά και υπαρξιακής). Παράλληλα, θεμελιώνεται μέσα του η πεποίθηση για το «τέλος της Επανάστασης», διαπιστώνοντας την αφομοίωση και το συμβιβασμό γύρω του: η ίδια η προσωπικότητα του φίλου, της οποίας το ώριμο πορτρέτο προσπαθεί να ανασυνθέσει σε μια σχεδόν noir έρευνα, βρίσκεται στο κέντρο ενός κόσμου τραγικά παρελθόντος. Μόνον η αλαζονεία των προδομένων ιδαλγών έχει μείνει να προασπίζεται εν απελπισία κάτι, τελικά, ασύλληπτα παράλογο. Σε μια «άμορφη» και «πλεοναστική» επικαιρότητα, η παλαιού τύπου αλαζονεία (ας την πούμε ευγένεια ή καθαρότητα) των πρώην επαναστατών ενοχλούσε πια, διότι, όπως λέει κάπου ο αφηγητής, «...όποιος τη διεκδικούσε υπερασπιζόταν την ιδιαιτερότητα, κατά συνέπεια και την εκλογή, και δεν αποποιούνταν ούτε τους κινδύνους ούτε και τις υποχρεώσεις που αναλάμβανε -ενώ η ματαιοδοξία, η σύγχρονη και εκφυλισμένη της μορφή, δεν απαιτούσε τίποτα περισσότερο από μια πλειοδοσία φανφαρονισμών...».

Σε 13 σύντομα κεφάλαια, ο Ρολέν ξετυλίγει το μικρό του ρέκβιεμ για την απώλεια ιδεών και ψυχών: σε ύφος λυρικό, στοχαστικό και ειρωνικό, επιχειρεί να συνθέσει ένα ποιητικό μνημόσυνο για τη «χαμένη Επανάσταση» και τους ρομαντικούς, στου οποίου το βάθος ακούγεται ένας θρήνος για το ον, τον ανέφικτο έρωτα και το θάνατο. Η διανοητικότητα δεν απουσιάζει με τη μορφή της εύστροφης αφοριστικότητας και μιας σαρκαστικής χρήσης της γλώσσας, η οποία -όχι, δυστυχώς, πάντοτε- δείχνει αιμοδοτημένη από καλές σελίδες της γαλατικής πρόζας.

Το βασικό μοτίβο του μυθιστορήματος, η αυτοκτονία ενός απογοητευμένου πρώην επαναστάτη, δεν είναι πρωτότυπο. Ο Ρολέν σίγουρα γνωρίζει ακόμα και γαλλικές κινηματογραφικές ταινίες που έχουν θέμα την απαισιοδοξία και αυτοχειρία παλαιών «ρομαντικών του Γαλλικού Μάη. (Εξάλλου, με τον τίτλο του γνωστού «αισιόδοξου», πολιτικού ντοκιμαντέρ τού Κρις Μαρκέρ «Το βάθος του ουρανού είναι κόκκινο» σχετίζεται ο ειρωνικά μελαγχολικός τίτλος του παρόντος σχολίου).



Απώλεια ιδανικών



Ο Γάλλος συγγραφέας προσθέτει δίπλα στην προηγούμενη πολιτική/ψυχολογική παράμετρο και μία άλλη: την ερωτική, δραματική. Αν και σε τελευταία ανάλυση το συγκεκριμένο μοτίβο υποτάσσεται στο γενικότερο ιδεολογικό/υπαρξιακό αδιέξοδο του Α., ρίζα του οποίου είναι το τραύμα της απώλειας των ιδανικών. Είναι η συνειδητοποίηση ότι το σύνθημα π.χ. «η φαντασία στην εξουσία», όπως και τα συναφή εντυπωσιακά πυροτεχνήματα του Μάη, που αν μη τι άλλο έκαναν έντονη τη διάθεση μιας γενιάς για χιούμορ και ανατροπή, είχαν δώσει τη θέση τους στην κατήφεια, την ψυχρή εκλογίκευση και την προσομοίωση.

Συγκρίνοντας τις εποχές βρίσκουμε πάντα αναλογίες, έστω και με δυσκολία. Να υποθέσουμε ότι ο Ρολέν επιχειρεί, όπως και άλλοι σύγχρονοι ομότεχνοί του, στο ευσύνοπτο αυτό μυθιστόρημα (ιδεών περισσότερο), να προτείνει, σε ένα στάδιο αρκετά όψιμο θα έλεγα, το στίγμα μιας μετα-περιόδου που ακολούθησε και σφράγισε πλέον τη γενιά του Γαλλικού Μάη, όπως έκαναν άλλοι συγγραφείς παλαιότερα στο γύρισμα ανάλογων εποχών; Θα έλεγα πως ναι και ότι δεν χρειάζονται ιστορικά παραδείγματα. Εν προκειμένω: εάν συγκεντρώσει κάποιος έστω και μόνο τις καλλιτεχνικές απόπειρες να περιγραφεί η διχοτομία ανάμεσα σε δύο περιόδους (την προ και τη μετά τον Μάη εποχή), εύκολα θα βγάλει το συμπέρασμα ότι τα γεγονότα εκείνα στα τέλη του '60, παρά τις όποιες ενστάσεις του για την ιδεολογική και πολιτική ωριμότητα των «διαμαρτυρομένων», ήσαν βαρυσήμαντα. Δεν μπορεί να μην παραδεχθεί ότι η «καρναβαλικής», κατά Μπαχτίν, υφής παραγωγή ενός καθαρτήριου «γέλωτος», μιας εύθυμης και ανατρεπτικής διάθεσης, τέλος πάντων, σφράγισε την «Τετάρτη δημοκρατία» του Ντε Γκολ.

Ο Ρολέν, ταυτίζοντας την τραυματική απώλεια εκείνου του πολιτικού/υπαρξιακού στοιχήματος με την ερωτική, είναι σε θέση με όπλο του τη λογοτεχνία να μιλήσει για το δράμα στην ολότητά του. Εφόσον, μάλιστα, η αισθητική ήταν ένα από τα κύρια συνθήματα του Μάη, μόνο η καλλιτεχνική γραφή είναι σε θέση να αρθρώσει έναν καίριο λόγο για πράξεις και συνέπειες. Η λογοτεχνία, όμως, δεν είναι πανάκεια, μας λέει ο Ρολέν, αντιφάσκοντας εκ των πραγμάτων. Η αυτοκτονία του συγγραφέα Α. το αποδεικνύει. Ο αφηγητής είναι, λοιπόν, σκεπτικιστής: φανταζόταν τη γραφή σαν μια προσπάθεια «να ενορχηστρωθεί... η καθαρή βοή του χάους... σαν την προσπάθεια σύνθεσης μιας μουσικής ανάμεσα στο πανδαιμόνιο και στην αιώνια σιωπή». Καταγράφει αυτή τη διάψευση με τη συνείδηση εκείνου που πρέπει μένοντας πίσω να συγκρατήσει απλώς τα στοιχεία του δράματος, αναπολώντας άλλες ψευδαισθησιακές περιόδους και όχι γιατί πιστεύει στις τρέχουσες αξίες.

Η κ. Έφη Γιαννοπούλου μετέφερε πιστά τους ακανόνιστους ρυθμούς μιας γραφής άλλοτε παραληρηματικής ή ειρωνικης και άλλοτε αφοριστικής, η οποία θέλησε να συμπληρώσει μερικές ακόμα ψηφίδες στο ανοιχτό ακόμα φρέσκο μιας μετα-εποχής ισχυρών ρομαντικών συλλήψεων.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/11/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ολιβιέ Ρολέν (γενν. το 1947), πρώην δημοσιογράφος και λογοτεχνικός κριτικός, έχει δημοσιεύσει συλλογές διηγημάτων, τόμους ταξιδιωτικών εντυπώσεων καθώς και πέντε μυθιστορήματα. Συμμετείχε ενεργά στο κίνημα του Μάη του '68, απόηχοι από το οποίο ανιχνεύονται στο έργο του, αποκαλύπτοντας μία από τις σημαντικότερες επιδράσεις που δέχτηκε την εποχή της εφηβείας του. Μετά το μυθιστόρημά του Μερόη που κυκλοφόρησε το 1999, η Αγρα προχώρησε στην έκδοση του Πορτ-Σουδάν (βραβείο Femina 1994), μυθιστορήματος του οποίου η πλοκή εκτυλίσσεται πάλι στο Σουδάν αλλά και στο Παρίσι. Αυτή τη φορά αντί του Χαρτούμ και της Μερόης, πόλης εξαφανισμένης στην καρδιά της χώρας, η δράση αναπτύσσεται στο λιμάνι του Πορτ-Σουδάν.

Το Πορτ-Σουδάν είναι ένα λίαν ενδιαφέρον λογοτεχνικό εγχείρημα. Με πρόσχημα την έρευνα για την ανακάλυψη στοιχείων που αφορούν τη μυστηριώδη αυτοκτονία ενός άνδρα και την εξαφάνιση της συντρόφου του, ο Ρολέν ξετυλίγει ένα περίπλοκο κουβάρι σκέψεων που άπτονται της λογοτεχνίας, της επανάστασης, της μικροαστικής κοινωνίας, του έρωτα, της επιβίωσης, της ίδιας της ζωής εντέλει. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Πρόκειται για την ιστορία δύο φίλων. Ο πρώτος, ο αφηγητής, κάτι σαν λιμενάρχης στο Πορτ-Σουδάν της Ερυθράς Θάλασσας, μιλάει για τον δεύτερο, τον Αλφα, ο οποίος προτού αυτοκτονήσει είχε σκεφθεί να του στείλει ένα γράμμα που δεν πρόλαβε καν να αρχίσει. Ο πρώτος ακολούθησε το ναυτικό επάγγελμα, ταξίδεψε ανά τον κόσμο και εξορίστηκε στην Αφρική, ο δεύτερος έγινε συγγραφέας για να μπορεί να απομονώνεται. Και οι δύο συμμετείχαν στην εξέγερση του Παρισιού, όπου αγωνίστηκαν για κάποια θολά και συγκεχυμένα ιδανικά, στην ουσία όμως προσδοκούσαν μια περιπετειώδη ζωή, ορμώμενοι από την τόλμη της νιότης και μια άφατη τρυφερότητα. Εν τούτοις η απογοήτευσή τους από την επανάσταση που εκφυλίστηκε και κατάντησε πολιτική ήταν τόσο μεγάλη ώστε σύντομα αναγκάστηκαν να επιλέξουν τη φυγή από την πραγματικότητα, δηλαδή την άρνηση της συμβατικής ζωής, την άρνηση του κόσμου.

Ο αφηγητής ­θεωρεί τον εαυτό του λίγο Ρεμπό και λίγο Κόνραντ­ επιστρέφει στο Παρίσι, σε ένα ξένο Παρίσι, για να ερευνήσει τη ζωή του Αλφα. Αφού κατορθώσει να την ανασυνθέσει κατά το δυνατόν πιστότερα, με τη βοήθεια κάποιων προσώπων που τον γνώριζαν, διαπιστώνει ότι εκείνος μπορεί να ήταν ο άλλος του εαυτός, δεδομένου ότι ο ίδιος αποφάσισε να μπαρκάρει εξαιτίας μιας γυναίκας, για να τη λησμονήσει. Σκέφτεται ότι αυτός και ο Αλφα δεν είναι δύο διαφορετικά πρόσωπα αλλά δύο φάσεις, δύο στάδια, από τη ζωή του ίδιου άνδρα, και επίσης πως το Πορτ-Σουδάν είναι απλώς μια άλλη εκδοχή, μια κολασμένη απόκλιση του Παρισιού. Το μπαρκάρισμα δεν ήταν αυτοσκοπός αλλά το πρώτο βήμα προς την αυτοκτονία: γι' αυτό πήγε στο Σουδάν, για να εκθέσει τον εαυτό του σε άμεσο κίνδυνο, να τον θυσιάσει, σε μια χώρα όπου η ανθρώπινη ζωή δεν αξίζει τίποτε και καθημερινά βρίσκεται στο έλεος δολοφόνων, πειρατών, καρχαριών.

Πράγματι, ο Ρολέν φρονεί ότι το Σουδάν, το μεγαλύτερο κράτος της Αφρικής, είναι τόπος θανάτου (το εξηγεί λεπτομερέστερα στο μυθιστόρημα Μερόη, όπου κατέφυγε ο ήρωας-αφηγητής για να ξεχάσει τη γυναίκα που τον εγκατέλειψε αφού τον σημάδεψε ανεξίτηλα), μια χώρα όπου το σημερινό ισλαμικό καθεστώς καταπιέζει τον πληθυσμό στο όνομα του Αλλάχ, με αιχμή του δόρατος τους λεγόμενους Φρουρούς της Επανάστασης.

Κατά βάθος το Πορτ-Σουδάν είναι ένα μυθιστόρημα για τη χαμένη νιότη ­ο Τζόζεφ Κόνραντ έχει γράψει ένα αφήγημα με τίτλο Νιάτα­ αλλά και για την αλληλεγγύη ανάμεσα στους άνδρες ­ο Κόνραντ στον Λόρδο Τζιμ μιλάει για τον ρομαντικό Στάιν που «ήταν ένας από μας»­, για τα χρόνια ανάμεσα στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή, την εποχή που έπαψαν «να εμπνέουν σεβασμό οι παλαιές αρετές της χρηστότητας, της τιμής, της ψυχικής σταθερότητας», την εποχή της ευτέλειας που εκφράζεται μέσω των δημοσιευμάτων για την πορεία του χρηματιστηρίου, τα επιτόκια, τις ισοτιμίες των νομισμάτων. Είναι ακόμη ένα μυθιστόρημα για τη μοίρα του ανθρώπου, για τις ανεξερεύνητες αιτίες που οδηγούν είτε στον χαμό είτε στην ευτυχία του. Αλλά πριν από όλα είναι ένα μυθιστόρημα για την προδοσία, την εγκατάλειψη από την αγαπημένη γυναίκα, κάτι που δηλητηριάζει το παρελθόν, ακρωτηριάζει τις αναμνήσεις και οδηγεί στον θάνατο.

Μολονότι είναι σαφές ότι ο συγγραφέας απευθύνεται στο ανδρικό αναγνωστικό κοινό, ιδιαίτερα στους άνδρες που αγάπησαν, προδόθηκαν και έφτασαν στα όρια της αυτοκαταστροφής, το Πορτ-Σουδάν πρέπει να διαβαστεί και από τις γυναίκες. Οι αναγνώστριες που ουδόλως τέρπονται από τα ροζ αναγνώσματα και ωστόσο επιθυμούν να διαβάσουν αισθηματικά μυθιστορήματα θα γοητευθούν από τη γραφή του Ρολέν και ίσως ωφεληθούν τα μέγιστα από την ανατομία της ανδρικής ψυχής στην οποία προβαίνει ο συγγραφέας.

Φίλιππος Φιλίππου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-11-2001