0
Your Καλαθι
Η Δίκαιη Κοινωνία
Η Δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. Μια αναδιατύπωση
Περιγραφή
[...] Το ανά χείρας βιβλίο είναι το κύκνειο άσμα του Rawls. Πρωτοκυκλοφόρησε το 2001. Στο έργο αυτό ο Rawls ανασκευάζει κάποια σημεία της Θεωρίας, απαντά σε πλήθος αντιρρήσεων και ενσωματώνει σε μια σύντομη και ενοποιημένη εκδοχή τις θέσεις που ανέπτυξε μετά το 1974. Έτσι, δεν έχουμε απλώς ένα έργο που γράφεται για να γίνει κατανοητό κάποιο άλλο, δυσκολότερο έργο του ίδιου συγγραφέα, όπως συμβαίνει με τα Προλεγόμενα σε κάθε μέλλουσα μεταφυσική και με την Κριτική του Καθαρού λόγου του Kant, αλλά ένα έργο που ανανεώνει, συμπληρώνει και ολοκληρώνει τη θεωρία της δικαιοσύνης.
Φ.Π.
Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου
ΚΡΙΤΙΚΗ
Πολλοί υποστηρίζουν πως στην εποχή της κυριαρχίας της εικόνας και των οπτικοακουστικών μέσων, στην εποχή κυριαρχίας της στιγμής, του εφήμερου και του προσωρινού το αειθαλές δένδρο του φιλοσοφικού στοχασμού κινδυνεύει να χάσει τη ζωντάνια του. Ο Τζον Ρολς (1921-2002) με το συνολικό του έργο αποδεικνύει πως πάντοτε θα υπάρχουν τα κατάλληλα μέσα και οι κατάλληλοι άνθρωποι οι οποίοι θα φροντίζουν αυτό το δένδρο ποτέ να μην απολέσει το φύλλωμά του.
Ο Ρολς με το έργο του «Θεωρία της δικαιοσύνης» (1971) -«Πόλις», 2001, επιμέλεια του Ανδρέα Τάκη- επιχείρησε να διαμορφώσει ένα σύγχρονο πλαίσιο εντός του οποίου καλούνται να αναπτυχθούν οι προϋποθέσεις για τη συμβολαιακή θεμελίωση μιας «εύτακτης» κοινωνίας. Στη «Θεωρία» το ενδιαφέρον επικεντρωνόταν σε δύο στόχους. Πρώτον, στην ανάδειξη εκείνων των παραμέτρων που συνθέτουν μια αυτόνομη πολιτική ηθική και δεύτερον, στη δημιουργία μιας συστηματικής ηθικής αξιολόγησης, η οποία αντιπαρατιθέμενη στον ωφελιμισμό επιδιώκει να αποδείξει πως κανένας συμψηφισμός δεν μπορεί να γίνει μεταξύ ελευθεριών και ατομικού οφέλους. Στον «Πολιτικό Φιλελευθερισμό» (1993) -«Μεταίχμιο», 2004, μετάφραση: Σπύρος Μαρκέτος-, αφού έλαβε υπόψη του και τις κριτικές που ασκήθηκαν στη «Θεωρία» για τον αφαιρετικό και αποστασιοποιημένο πολιτικά ιδεοτυπικό κορμό της, επιχείρησε να δείξει τον τρόπο με τον οποίο οι αρχές της δικαιοσύνης λειτουργούν ως ασφαλιστική δικλίδα της δημοκρατίας.
Στη «Δίκαιη Κοινωνία» (2001) ο συγγραφέας ανασκευάζει κάποιες από τις θέσεις που είχε αναπτύξει κυρίως στη «Θεωρία», αλλά και στο μεταγενέστερο έργο του. Αλλαγές που αφορούν κυρίως τον τρόπο οργάνωσης των επιχειρημάτων υπέρ της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας, τον τρόπο σύνθεσης των δύο αρχών της δικαιοσύνης και κυρίως την απόρριψη κάποιων θέσεων που επεδίωκαν να προσδιορίσουν τις πολιτικές ελευθερίες ως ένα εκτεταμένο σχήμα ελευθεριών προερχόμενο από την ορθολογική αναζήτηση του αγαθού.
Στον παρόντα τόμο εξακολουθεί βεβαίως να στηρίζει τις δύο αρχές της δικαιοσύνης. Η πρώτη απ' αυτές αφορά την αναγνώριση της απαίτησης κάθε προσώπου να έχει ίσα δικαιώματα και ελευθερίες. Αυτή η αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής ελευθεριών και δικαιωμάτων σε μια κοινωνία. Η δεύτερη αρχή συνδέεται με τις ανισότητες, οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποβαίνουν προς όφελος όλων, αφού εκπληρωθούν δύο βασικά προαπαιτούμενα. Πρώτον, όλες οι θέσεις να είναι ανοιχτές σ' όλους σε συνθήκες ισότητας ευκαιριών και δεύτερον, αυτές οι ανισότητες να αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερο ευνοημένων μελών της κοινωνίας (αρχή της διαφοράς). Η δεύτερη αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής των κοινωνικών και οικονομικών αγαθών.
Εκείνο που, κυρίως, αναθεωρεί εδώ είναι η έκταση των ελευθεριών που δομούν την πρώτη αρχή. Ο συγγραφέας, χρησιμοποιώντας τη διάκριση του Μπενζαμέν Κονστάν για αρχαίες και σύγχρονες ελευθερίες, αποδίδει προτεραιότητα στις σύγχρονες ελευθερίες της σκέψης και της συνείδησης έναντι των ελευθεριών των αρχαίων, οι οποίες αφορούν την πολιτική συμμετοχή και ένταξη. Η δεύτερη μεγάλη αναθεώρηση, την οποία είχε θίξει και στον «Πολιτικό Φιλελευθερισμό», αφορά τη θέση πως πλέον η αντίληψη για τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία δεν θεωρείται μέρος της ορθολογικής απόφασης, αλλά του αισθήματος περί δικαιοσύνης, όπως αυτό αναπτύσσεται από τις εγγενείς ηθικές δυνάμεις των ελεύθερων και ισότιμων προσώπων.
Η εύτακτη κοινωνία
Στη «Δίκαιη Κοινωνία» το βάρος πέφτει στο εύλογο ως δυνατότητα να έχουμε το αίσθημα της δικαιοσύνης, και όχι στο ορθολογικό ως δυνατότητα να έχουμε την αντίληψη του αγαθού. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία αποτελεί το ρυθμιστικό και καθοριστικό παράγοντα για την αποτελεσματική οργάνωση της ιδέας της εύτακτης κοινωνίας. Στο πρώτο μέρος του έργου του ο Ρολς αναδιατάσσει και επανεπιθεωρεί τους τρόπους οργάνωσης και συνεργασίας των βασικών ιδεών (αρχική θέση, εύτακτη κοινωνία, επάλληλη συναίνεση, αναστοχαστική ισορροπία) που συνθέτουν το τοπίο εντός του οποίου συγκροτείται και οικοδομείται η κοινωνία ως ακριβοδίκαιο σύστημα συνεργασίας. Στο δεύτερο μέρος, στη βάση των αναθεωρήσεων που ήδη αναφέραμε, αναλύει τις σχέσεις μεταξύ των δύο αρχών της δικαιοσύνης. Τονίζει τη σημασία της προτεραιότητας της πρώτης αρχής, αλλά και το χώρο που αυτήν καταλαμβάνει, αυτό που στην ορολογία του αποκαλείται βασική δομή. Αυτός ο χώρος είναι το Σύνταγμα και οι διατάξεις του. Οταν ο Ρολς μιλάει για προτεραιότητα της πρώτης αρχής έναντι των δύο πλευρών της δεύτερης, εννοεί πως η ακριβοδίκαιη ισότητα των ευκαιριών και η αρχή της διαφοράς μπορούν να εφαρμοστούν μόνο και εφόσον έχει εξασφαλισθεί η εφαρμογή της πρώτης αρχής.
Κατά την άποψή μας, εδώ θα ήταν σωστό να μιλάμε για τρεις αρχές, αφού τα δύο προαπαιτούμενα της δεύτερης αρχής θα μπορούσαν κάλλιστα να θεωρηθούν δύο διαφορετικές αρχές. Ορισμένοι λαθεμένα ταυτίζουν τα δύο σκέλη της δεύτερης αρχής με την αρχή της διαφοράς. Θεωρούμε πως μόνο το δεύτερο σκέλος της δεύτερης αρχής, η υποστήριξη δηλαδή των ανισοτήτων που αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερων ευνοημένων, συνθέτει την αρχή της διαφοράς.
Ιδιοκτησιακή Δημοκρατία
Στο τρίτο μέρος προχωρεί στην αναδιατύπωση των επιχειρημάτων υπέρ των δύο αρχών της δικαιοσύνης. Στο τέταρτο μέρος αναλύει τους θεσμούς μιας δίκαιης βασικής δομής και τα κατ' αυτόν πέντε είδη πολιτευμάτων. Τα κριτήριά του γι' αυτόν τον διαχωρισμό δεν είναι οικονομικά, αλλά πολιτικά και ηθικά, το πώς δηλαδή εξασφαλίζεται η ακριβοδίκαιη κοινωνία. Με βάση αυτά τα κριτήρια η ακριβοδίκαιη κοινωνία πραγματοποιείται στο πλαίσιο του «Φιλελεύθερου Σοσιαλισμού», και κυρίως αυτού του πολιτεύματος που αποκαλεί «Ιδιοκτησιακή Δημοκρατία». Τα άλλα τρία πολιτεύματα, που είναι το καπιταλιστικό κράτος της ελεύθερης αγοράς, το σοσιαλιστικό κράτος και το καπιταλιστικό κράτος πρόνοιας, δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας.
Στο πέμπτο και ιδιαίτερα σημαντικό μέρος αναλύει το ζήτημα της σταθερότητας του συστήματος ακριβοδίκαιης κοινωνίας μέσα από την περιγραφή των δυνατοτήτων που κάνουν εφικτή την εφαρμογή του πολιτικού φιλελευθερισμού. Σ' αυτό το πλαίσιο θέτει και τα όρια της θεωρίας της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας. Αυτή αντιλαμβάνεται το πολιτικό ως μέρος της σφαίρας του ηθικού και δεν επεκτείνεται σε μέρη όπου, σύμφωνα με την ορολογία του, κυριαρχούν διάφορες περιεκτικές θρησκευτικές, φιλοσοφικές ή ηθικές διδασκαλίες. Ο φιλόσοφος αποκλείει ακόμα και τον φιλελευθερισμό, όταν αυτός προβάλλει ως περιεκτική διδασκαλία.
Η «εύλογη» φροντίδα του φιλόσοφου είναι να αποκλείσει από το σώμα της πολιτικής, την οποία ταυτίζει και με την καταναγκαστική εξουσία, οτιδήποτε μπορεί να επιβάλλει δόγματα που ακυρώνουν την ελευθερία των ισότιμων πολιτών. Ο συγγραφέας τονίζει πως το πρόβλημα για την ύπαρξη μιας κοινωνίας ως ενός ακριβοδίκαιου συστήματος συνεργασίας είναι το πώς μπορεί να υπάρξει μακροπρόθεσμα και να σταθεροποιηθεί μια δίκαιη κοινωνία ελεύθερων και ίσων πολιτών, οι οποίοι ωστόσο χωρίζονται από εύλογα, αλλά και ασύμμετρα μεταξύ τους δόγματα. Γι' αυτόν το λόγο δεν αποσκοπεί στο να βρει απαντήσεις στο ερώτημα ποιες ηθικές κρίσεις είναι αληθινές, αλλά σε κάτι πολύ πιο περιορισμένο. Ενδιαφέρεται να διαμορφώσει μια ορισμένη αντίληψη περί δικαιοσύνης, η οποία «θα μπορούσε να κερδίσει την επάλληλη συναίνεση των εύλογων, φιλοσοφικών και ηθικών δογμάτων».
Με αυτές του τις θέσεις ο Ρολς περιορίζει την πολιτική από χώρο επιλογής και γενίκευσης των επιμέρους συμφερόντων σε χώρο περιστολής στο ελάχιστο αυτών των συμφερόντων. Με αυτόν τον τρόπο τα συμφέροντα και οι ιδέες μεγάλων κοινωνικών κατηγοριών και τάξεων που περιλαμβάνονται στο βεληνεκές του προβληματισμού άλλων στοχαστών, όπως ο Αμάρτια Σεν, αλλά και σύγχρονων μαρξιστών θεωρητικών, μένουν εκτός του προβληματισμού του ρολσιανού Πολιτικού Φιλελευθερισμού.
Ο μεγάλος Αμερικανός φιλόσοφος έγινε στόχος κριτικής από πολύ αξιόλογους και διεισδυτικούς υπερφιλέλευθερους και ωφελιμιστές στοχαστές, κυρίως για την αρχή της διαφοράς και του λεγόμενου κριτηρίου maximin (μεγιστοποίηση του ελαχίστου). Στην ουσία όμως, κατά τη γνώμη μας, το μεγαλύτερο σφάλμα του ήταν η ελαχιστοποίηση του μεγίστου. Και αυτό το μέγιστο δεν είναι τίποτε άλλο από την πολιτική. Μια πολιτική που από ένα ρωμαλέο ανθρώπινο σώμα στο θεωρητικό σχήμα του Ρολς μετατρέπεται σε ανθρώπινο σκελετό. Το έργο τού Ρολς όμως θα εξακολουθήσει να προβληματίζει και να γεννά θεωρητικές διαμάχες, γιατί αυτός πρώτος δίδαξε πως στοχαστής είναι μόνον εκείνος που διαρκώς επανεξετάζει και αναθεωρεί το έργο του. Εξάλλου το κύριο στον Ρολς είναι η διδαχή του πως οι ελευθερίες βρίσκονται πάνω από τα οφέλη, την ανταγωνιστικότητα και τα κέρδη.
Το βιβλίο συνοδεύεται από πρόλογο της επιμελήτριας της πρωτότυπης έκδοσης Εριν Κέλι και από έναν σύντομο, αλλά ιδιαίτερα περιεκτικό επίλογο του μεταφραστή και πανεπιστημιακού Φιλήμονα Παιονίδη. Θα ήταν πλεονασμός να τονίσουμε πως η μελέτη έργων αυτού του βεληνεκούς δεν θα πρέπει να αφήσει ασυγκίνητο καθέναν που πιστεύει πως αυτή η κοινωνία δεν είναι η καλύτερη δυνατή και ότι πάντα υπάρχουν δυνατότητες βελτίωσής της.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/11/2006
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
