Ο πολιτικός φιλελευθερισμός

Στο βιβλίο αυτό ο Τζων Ρωλς προεκτείνει και αναθεωρεί την ιδέα της δικαιοσύνης ως επιείκειας, την οποία παρουσίασε στο βιβλίο του Μια Θεωρία της δικαιοσύνης· παράλληλα, αναθεμελιώνει τη φιλοσοφική της ερμηνεία. Στο παλαιότερο βιβλίο του ο συγγραφέας θεωρούσε δεδομένη την "εύτακτη κοινωνία", όπως την ονόμασε ο ίδιος, δηλαδή μια κοινωνία σταθερή, σχετικά ομοιογενή στις βασικές ηθικές της πεποιθήσεις, η οποία χαρακτηρίζεται από ευρεία συναίνεση για το τι συνιστά την καλή ζωή. Ωστόσο, στη σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία βλέπουμε ότι συνυπάρχει μια πολλαπλότητα ασύμβατων μεταξύ τους δογμάτων - θρησκευτικών, φιλοσοφικών και ηθικών.

Αναγνωρίζοντας πως τούτη είναι μια πάγια κατάσταση της δημοκρατίας, ο Ρωλς θέτει το ζήτημα του πολιτικού φιλελευθερισμού ως εξής: Πώς μπορεί μια σταθερή και δίκαιη κοινωνία ελεύθερων και ίσων πολιτών να ζει σε ομόνοια, όταν διαιρείται βαθιά από όλα αυτά τα εύλογα αλλά και ασύμβατα μεταξύ τους δόγματα; Η απάντηση που μας δίνει στον Πολιτικό φιλελευθερισμό στηρίζεται σε έναν νέο ορισμό της εύτακτης κοινωνίας. Εύτακτη δεν είναι πλέον η κοινωνία που ενώνεται από τις βασικές ηθικές της αντιλήψεις, αλλά εκείνη που ενώνεται από την πολιτική της αντίληψη περί δικαιοσύνης, και στην οποία επιπλέον υπάρχει μια επάλληλη συναίνεση των εύλογων περιεκτικών δογμάτων που εστιάζεται σε τούτη την αντίληψη.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Τζον Ρολς (1921-2002) αναγνωρίζεται ως ένας από τους πιο σημαντικούς φιλόσοφους του εικοστού αιώνα, ο οποίος με το καινοτόμο και ρηξικέλευθο έργο του κατόρθωσε να επαναφέρει το σύγχρονο φιλοσοφικό στοχασμό στα γόνιμα και καλλιεργημένα εδάφη της κλασικής φιλοσοφίας. Ο Ρολς με το έργο του «Θεωρία της δικαιοσύνης» -το οποίο στα ελληνικά εκδόθηκε το 2001 από τις εκδόσεις «Πόλις» σε επιμέλεια του Ανδρέα Τάκη- επιχειρεί να διαμορφώσει ένα σύγχρονο πλαίσιο εντός του οποίου καλούνται να αναπτυχθούν οι προϋποθέσεις για τη θεμελίωση μιας «εύτακτης» κοινωνίας. Ο δρόμος αυτής της θεμελίωσης περνά μέσα από τον αναστοχασμό για την αναβίωση της συμβολαιακής θεωρίας. Στη «Θεωρία» το ενδιαφέρον επικεντρώνεται σε δύο στόχους. Πρώτον, στην ανάδειξη εκείνων των παραμέτρων που συνθέτουν μια αυτόνομη πολιτική ηθική και δεύτερον, στη δημιουργία μιας συστηματικής ηθικής αξιολόγησης, η οποία αντιπαρατιθέμενη στον ωφελιμισμό επιδιώκει να αποδείξει πως κανένας συμψηφισμός δεν μπορεί να γίνει μεταξύ ελευθεριών και ατομικού οφέλους.


Στο παρόντα τόμο ο Ρολς (λαμβάνοντας υπόψη του και τις κριτικές που ασκήθηκαν στη «Θεωρία» για τον αφαιρετικό και αποστασιοποιημένο πολιτικά ιδεοτυπικό κορμό της) επιχειρεί να εξοπλίσει τα αφαιρετικά στοιχεία της «Θεωρίας» με τέτοια εργαλεία τα οποία θα απαντούν στα ερωτήματα που γεννώνται από τον κατακερματισμό των κοινωνικών συνόλων, σε εύλογα αλλά ασύμμετρα μεταξύ τους δόγματα. Ο συγγραφέας με αυτό το έργο επιδιώκει να αναδείξει τις αρχές της δικαιοσύνης σε συνδετικό κρίκο των διαδικασιών διαβούλευσης με τη λειτουργία της δημοκρατίας.


Ο πολιτικός φιλελευθερισμός (Π.Φ.) είναι το αναγκαίο λίπασμα που έρχεται να ενισχύσει το έδαφος πάνω στο οποίο αναπτύσσονται οι δύο αρχές της δικαιοσύνης. Η πρώτη απ' αυτές αφορά την αναγνώριση της απαίτησης κάθε προσώπου να έχει ίσα δικαιώματα και ελευθερίες. Αυτή η αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής ελευθεριών και δικαιωμάτων σε μια κοινωνία. Η δεύτερη αρχή συνδέεται με τις ανισότητες, οι οποίες πρέπει να αντιμετωπίζονται με τέτοιον τρόπο ώστε να αποβαίνουν προς όφελος όλων, αφού εκπληρωθούν δύο βασικά προαπαιτούμενα. Πρώτον, όλες οι θέσεις να είναι ανοιχτές σ' όλους σε συνθήκες ισότητας ευκαιριών και δεύτερον, να δημιουργούν ανοιχτές θέσεις που θα πρέπει να ευνοούν όσο το δυνατόν τα λιγότερο ευνοημένα μέλη της κοινωνίας. Η δεύτερη αρχή προσδιορίζει τους όρους κατανομής των κοινωνικών και οικονομικών αγαθών.


Ο Ρολς επιτρέπει εξαιρέσεις στην ίση διανομή ευκαιριών και αγαθών στην περίπτωση που οι ανισότητες αποβαίνουν προς όφελος των λιγότερο ωφελημένων (αρχή της διαφοράς).Ο περιορισμός των ελευθεριών είναι αποδεκτός μόνο στην περίπτωση που οδηγεί στη μεγαλύτερη ελευθερία όλων. Είναι όμως οι ελευθερίες που έχουν προτεραιότητα έναντι των στόχων της αναδιανομής ευκαιριών και αγαθών, ενώ επίσης είναι η ισότητα ευκαιριών που έχει προτεραιότητα έναντι της αρχής της διαφοράς. Αν, όμως, ξεδιπλώσουμε τις πτυχές της συνολικής ρολσιανής θεώρησης θα διαπιστώσουμε πως ο ευρύτερος στόχος της είναι να αποδείξει πως η ελευθερία και η ισότητα σε διαφορετικούς συνδυασμούς διαμορφώνουν το περιεχόμενο του βασιλείου της δικαιοσύνης, βασική μονάδα του οποίου είναι οι ατομικές προσωπικότητες.



Η πολιτική διάσταση της αναδιανεμητικής δικαιοσύνης



Ο Ρολς, επειδή κατηγορήθηκε για υψηλό αφαιρετισμό και για υποτίμηση της κοινωνικής διάστασης κάθε προσωπικότητας, στον παρόντα τόμο εστιάζει το ενδιαφέρον του στα μέσα πραγματοποίησης των αρχών της δικαιοσύνης. Ο συγγραφέας τονίζει πως το πρόβλημα του Π.Φ. είναι το πώς μπορεί να υπάρξει μακροπρόθεσμα και να σταθεροποιηθεί μια δίκαιη κοινωνία ελεύθερων και ίσων πολιτών, οι οποίοι ωστόσο χωρίζονται από εύλογα, αλλά και ασύμμετρα μεταξύ τους δόγματα. Ο σύγχρονος φιλόσοφος υποστηρίζει πως η σκοπιά του Π.Φ. δεν είναι να βρει απαντήσεις στο ερώτημα ποιες ηθικές κρίσεις είναι αληθινές, αλλά κάτι πολύ πιο περιορισμένο. Ο Π.Φ. δεν διατυπώνεται ως αληθινή αντίληψη για τη δικαιοσύνη αλλά ως εύλογη. Δεν αποφαίνεται για όλες τις αξίες, αλλά μόνο γι' αυτές που έχουν πολιτική σημασία και οι οποίες βασίζονται σε κάποιες αρχές του πρακτικού λόγου. Με άλλα λόγια, ενδιαφέρεται να διαμορφώσει μια ορισμένη αντίληψη περί δικαιοσύνης η οποία «θα μπορούσε να κερδίσει την επάλληλη συναίνεση των εύλογων, φιλοσοφικών και ηθικών δογμάτων». Ο Ρολς ενδιαφέρεται για τη διαμόρφωση μιας πολιτικής αντίληψης της δικαιοσύνης, τα χαρακτηριστικά της οποίας συμβάλλουν στην επίτευξη ενός επιεικούς συστήματος συνεργασίας. Η ιδέα του επιεικούς συστήματος συνεργασίας αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, τον καμβά πάνω στον οποίο πλέκονται όλες οι άλλες αρχές του ρολσιανού συστήματος της δικαιοσύνης.


Οι ιδέες της κοινωνικής συνεργασίας, του δημόσιου διαλόγου, της πολιτικής αντίληψης του προσώπου, της πρωταρχικής θέσης εντός της οποίας ξεδιπλώνεται ένα «πέπλο αγνοίας» για τις πραγματικές μας ικανότητες, συνθέτουν το κατάλληλο ψηφιδωτό στο οποίο απεικονίζεται η πραγμάτωση της ελευθερίας και της ισότητας ή αλλιώς η ιδέα της εύτακτης κοινωνίας. Αυτή η τελευταία ιδέα αποτελεί την άλλη πλευρά της δικαιοσύνης ως επιείκειας (ή ακριβοδικίας), η οποία συμπληρώνεται από την ιδέα των πολιτών ως ελεύθερων και ίσων προσώπων, ανεξάρτητα από την ένταξή τους σε κοινότητες ή ενώσεις.


Ο συγγραφέας αφού διαφοροποιήσει το εύλογο ως δυνατότητα να έχουμε το αίσθημα της δικαιοσύνης από το ορθολογικό ως δυνατότητα να έχουμε την αντίληψη του αγαθού, οδηγείται στη μερική αναθεώρηση της αντίληψης που είχε αναπτύξει στη «Θεωρία» περί της δικαιοσύνης ως μέρος της ορθολογικής απόφασης. Σ' αυτό το σκηνικό ιδεών οι εύλογες περιεκτικές θεωρήσεις θεωρούν μη εύλογη τη χρησιμοποίηση της όποιας ισχύος κατέχουν για να καταστείλουν τις άλλες περιεκτικές θεωρήσεις. Εδώ βέβαια προβάλλει μια «εύλογη» απορία για το τι μπορεί να συμβεί σε περιπτώσεις που την εξουσία κατέχουν μη εύλογα πολιτικά δόγματα. Ο Ρολς επιδιώκει να απαντήσει σ' αυτήν την απορία χρησιμοποιώντας το όπλο του πολιτικού κατασκευισμού κατά του καντιανού κατασκευισμού. Ο πολιτικός κατασκευισμός αποτελεί μια ορισμένη θεώρηση για τη δομή και το περιεχόμενο των πολιτικών πρακτικών. Επειδή όμως ακριβώς αυτή η δομή εμμένει σε διαδικασίες, λειτουργεί περιοριστικά αναφορικά με το εύρος της πολιτικής δράσης, ενώ δεν δίνει ολοκληρωμένη απάντηση στο ερώτημα πώς αντιμετωπίζονται οι εκτός της εύτακτης κοινωνίας αντιδράσεις.


Η ιδέα της επάλληλης συναίνεσης των εύλογων περιεκτικών δογμάτων επιδιώκει, με τη σειρά της, να νομιμοποιήσει την ιδέα της πολιτικής αντίληψης της δικαιοσύνης. Η επάλληλη συναίνεση αποτελεί την απάντηση στο πώς μπορεί να είναι εφικτός ο Π.Φ. Ο Ρολς προτείνει συγκεκριμένα πολιτικά και συνταγματικά βήματα για την επίτευξη της επάλληλης συναίνεσης. Φιλόσοφος όμως του διαμετρήματος του Ρολς δεν θα μπορούσε να μην καταλάβει πως όταν επαγγελλόμαστε μια πολιτική αντίληψη της δικαιοσύνης δεν μπορούμε να μην είμαστε φορείς και ενός δικού μας περιεκτικού φιλοσοφικού ή θρησκευτικού δόγματος. Για να λύσει και αυτόν το γρίφο προτείνει την προτεραιότητα του ορθού έναντι του αγαθού. Ο Ρολς προτείνει μια πολιτική αντίληψη περιοριστική του εύρους του αγαθού σε πέντε πρωταρχικά αγαθά. Ο Ρολς υπαγάγει την αντίληψη των πρωταρχικών αγαθών στο σύστημα των αρχών της δικαιοσύνης και όχι αντίστροφα. Μια αντίληψη που γέννησε πολλές ενστάσεις για το γενικεύσιμο και φορμαλιστικό χαρακτήρα της.


Τελικά, ο Π.Φ., όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Ρολς, δεν μπορεί να αποφύγει να ασπασθεί την ανωτερότητα ορισμένων μορφών ηθικού χαρακτήρα και να ενθαρρύνει ορισμένες ηθικές αρετές. Αυτό όμως επαναφέρει την απορία για τη θέση των μη εύλογων δογμάτων, αλλά και για τα κριτήρια με τα οποία διαχωρίζεται το εύλογο από το μη εύλογο και το ορθό.


Η ίδια η αποτίμηση του έργου τού Ρολς κινδυνεύει να εγκλωβιστεί στις προαναφερθείσες αμφισημίες. Αν κανείς εκκινά από το «εύλογο» δόγμα της αναδιανεμητικής δικαιοσύνης δεν μπορεί παρά να ανακαλύψει τη μεγάλη αξία του ρολσιανού παραδείγματος, αν όμως αφετηρία του είναι το δόγμα της ελεύθερης αγοράς ή της εξισωτικής κοινωνίας, δεν μπορεί παρά να ανακαλύψει σημαντικά κενά. Το συνολικό έργο τού Ρολς προκάλεσε έναν παγκόσμιο διάλογο στον οποίο συμμετείχαν στοχαστές όπως οι Ντβόρκιν, Νόζικ, Σεν, Σαντέλ, Γουόλτσερ κ.ά. Αυτός ο διάλογος, όπως είναι φυσικό, δεν άφησε ασυγκίνητο και τον ελληνικό φιλοσοφικό χώρο και σε αυτή την περίπτωση αξίζει να αναφερθούμε στο εξαιρετικό βιβλίο του Γρηγόρη Μολύβα «Δικαιώματα και θεωρίες δικαιοσύνης» («Πόλις», 2004). Η πηγή όμως από την οποία εκτοξεύεται ο πίδακας του προβληματισμού για την ελευθερία και την αναδιανεμητική δικαιοσύνη δεν έχει άλλο όνομα παρά αυτό του Αϊζάια Μπερλίν.


Θα ήταν πολύ λίγο να δώσουμε μόνο συγχαρητήρια στους συντελεστές αυτής της έκδοσης, και ιδιαίτερα στον μεταφραστή Σπύρο Μαρκέτο, ο οποίος έχει γράψει και ένα σύντομο προλογικό σημείωμα. Ισως πρέπει να προσθέσουμε πως η μετάφραση τέτοιων έργων πλουτίζει την κοινωνία μας και όχι μόνο τους αναγνώστες τους.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/02/2005