Αξιώματα ή αφορισμοί και αξιώματα ηθικής

Ένα από τα κλασικά έργα της ευρωπαϊκής γραμματείας -τα περίφημα Αξιώματα του Λα Ροσφουκώ- αποτελούν ταυτόχρονα και μιαν από εκείνες τις ευφυείς παγίδες που τόσο καλά ξέρουν να στήνουν οι άοκνοι ιππότες του Αρνητικού. Ο Λα Ροσφουκώ, άνθρωπος της δράσης και της περιπέτειας καταφέρνει με το μεστό και ανυπέρβλητα ειρωνικό του ύφος, να αποκαλύψει προθέσεις που θα 'θελαν να μείνουν κρυφές, δολιότητες που θα 'θελαν να εκλαμβάνονται ως αγαθοεργίες, και κίνητρα που παθαίνουν αφλογιστία αν φανερωθούν.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Bρισκόμαστε στη Γαλλία του ανήλικου Λουδοβίκου του ΙΓ΄ και της Μαρίας των Μεδίκων. Eπειτα από τη δολοφονία του Ερρίκου της Ναβάρας, του ιδρυτή της δυναστείας των Βουρβόνων, η ατμόσφαιρα παραμένει φορτισμένη. Σε αυτή την πολυτάραχη περίοδο, στις 15 Δεκεμβρίου του 1613, θα έρθει στον κόσμο ο Φρανσουά ο 6ος, πρίγκιπας του Μερσιλάκ και μετέπειτα Δούκας του Λα Ροσφουκώ. Η ζωή του ευγενούς γόνου της Οβέρνης θα είναι τρικυμιώδης. Μια ζωή με απροσδόκητα γυρίσματα της τύχης, γεμάτη ένταση, μια ζωή αντάξια της εποχής του.



Φυλακή και εξορία



Σε ηλικία δεκαπέντε ετών θα αναγκαστεί, υπό την πίεση του πατέρα του, να διακόψει τις σπουδές του και να καταταγεί στο στρατό. Eκτοτε η δράση του θα είναι πολυσχιδής. Θα λάβει μέρος στον εμφύλιο. Θα αναμειχθεί σε αναρίθμητες αυλικές συνωμοσίες, κυρίως εναντίον του περιώνυμου Ρισελιέ. Θα φυλακιστεί, θα εξοριστεί και θα γλιτώσει από τον βέβαιο θάνατο δύο φορές. Ενώ, τον Αύγουστο του 1651, δεν θα διστάσει να συνδράμει στην απόπειρα δολοφονίας του Καρδιναλίου του Ρετζ εντός του κοινοβουλίου.

Eνα χρόνο αργότερα βρίσκεται ξανά στο Παρίσι, τακτικός επισκέπτης των λογοτεχνικών salons της εράσμιας Κυρίας de Sable. Αισθάνεται τυχερός που ζει. Αισθάνεται περισσότερο τυχερός που ο Βασιλιάς ηλιάτορας του προσφέρει ένα σταθερό επίδομα. Αποφασίζει πως ο περιπετειώδης και αψίκορος βίος του πρέπει να σταματήσει. Το 1655 εκδίδει τα «Αξιώματα».

Το έργο συνιστά ένα απάνθισμα προσωπικών σκέψεων και σύντομων σχολίων με περιεκτική διατύπωση. Ο Λα Ροσφουκώ εστιάζει στην ανθρώπινη συμπεριφορά και προσπαθεί να την ανατάμει. Δεν σκοπεύει στο να κολακεύσει ή να επαινέσει τον άνθρωπο αλλά, δίχως υστεροβουλία, να τον «ξεσκεπάσει». Ως ανηλεής κριτικός της ανθρώπινης κατάστασης, ο συγγραφέας των γνωμικών μάς προσκαλεί να γίνουμε κοινωνοί ενός «παράνομου» μαθήματος ανατομίας της ανθρώπινης καρδιάς.

Για τον οψιμαθή Λα Ροσφουκώ κύρια αιτία κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η «amour propre», η αγάπη για τον εαυτό. Πίσω από κάθε πράξη ελλοχεύει η ιδιοτέλεια. Πίσω από το «χρυσοποίκιλτο» παραπέτασμα των ευγενών λόγων και πράξεων κρύβονται ο πιο στυγνός εγωισμός, η αδήριτη ανάγκη της αναγνώρισης, η ματαιοδοξία και η υπερηφάνεια. Η αρετή δεν είναι παρά μια περίτεχνα κεκαλυμμένη κακία.

Ο πραγματιστής Δούκας δεν χαρίζεται σε κανέναν. Βάλλει ακατάπαυστα προς όλες τις πλευρές· προς τους φιλοσόφους, τους ευγενείς, τους ηθικολόγους, τους πρεσβύτερους, τους πάντες. Με τον κυνισμό ενός πολύπειρου «τυχοδιώκτη», κατορθώνει να διατηρήσει την προσήκουσα απόσταση από τα ανθρώπινα δρώμενα ώστε, εξετάζοντάς τα, να μπορεί να τα καυτηριάζει, να τα σατιρίζει. Ο Λα Ροσφουκώ σαρκάζει την ανθρώπινη ύπαρξη και αναπόφευκτα αυτοσαρκάζεται.

Ο «άνθρωπος» του Λα Ροσφουκώ είναι γυμνός. Στέκει αδύναμος και εμπαθής σε μια πελώρια σκηνή, ενός σαιξπηρικού κόσμου, επί της οποίας καλείται να υποκριθεί και να κρύψει τη γύμνια του. Για τον σκεπτικό Δούκα, ο άνθρωπος ποδηγετείται από τα ίδια του τα πάθη και καθοδηγείται απαρέγκλιτα από την τύχη. Η ανθρώπινη συμπεριφορά υποτάσσεται αμαχητί στα πάθη και στην τύχη. Η αγάπη, η ελπίδα, ο φόβος, η ευτυχία, η λύπη, η ζήλια αλλά και η ανία καθοδηγούν και προσδιορίζουν την ανθρώπινη δράση, με τρόπο απόλυτο. Η ανθρώπινη ζωή παρουσιάζεται ρευστή, ικανή να διαφεύγει διηνεκώς του ελέγχου.



Λεκτικά πυροτεχνήματα



Η ικανότητα του Λα Ροσφουκώ να εκφράζει μέσα σε λίγες γραμμές πυκνά νοήματα, θυμίζει τα ιαπωνικά χαϊκού. Τα «Αξιώματα» διαθέτουν μια άφατη φινέτσα, που έως σήμερα έχει βρει πολύ λίγους μιμητές. Ο οιωνεί δογματικός, ενίοτε αψίθυμος και σχεδόν προστακτικός τόνος εκφράζεται μέσα από έναν εκλεπτυσμένο και σαγηνευτικό τρόπο γραφής. Η σκέψη του Λα Ροσφουκώ εκδιπλώνεται με συνεχείς ρήξεις. Πρόκειται για λεκτικά πυροτεχνήματα, δίχως οργάνωση ή εννοιολογική δομή. Πυροτεχνήματα που δεν έχουν όμως σκοπό να μας διασκεδάσουν με τα παιχνίδια τους στον νυχτερινό ουρανό, αλλά να μας τρομοκρατήσουν με τον κρότο τους. Ο Λα Ροσφουκώ στοχεύει με τη φαινομενικά αθώα καλλιέπειά του να τρυπώσει στις πιο μύχιες γωνιές της σκέψης μας και να μας αποκαλύψει. Μάλλον το κατορθώνει.

Ο Λα Ροσφουκώ των συνωμοσιών και των αυλικών μηχανορραφιών αξίζει την προσοχή μας. Αδυνατεί, αναντίρρητα, να μας προσφέρει μια μεγάλη ηθική θεωρία ή, έστω, μια ολοκληρωμένη εικόνα του κόσμου του. Αλλά κατορθώνει να μας παραδώσει ένα καλά ακονισμένο εγχειρίδιο ανατομίας της ανθρώπινης καρδιάς. Το έργο του Λα Ροσφουκώ συμπυκνώνει τον ρυθμό μιας ανήσυχης εποχής. Η σκέψη του μοιάζει με απαγορευμένο καρπό, ιδιόρρυθμη, κυνική μα προκλητικά δελεαστική.



Βασίλης Μουρδουκούτας (πολιτικός επιστήμων)

Καθημερινή, 27/7/2003