Το Γεωγραφικό Μήκος. Ιστορίες με Αστέρια, Μεσημβρινούς και Χάρτες

Τον Νοέμβριο του 1993 πεντακόσιοι περίπου άνθρωποι παρακολούθησαν το «Συμπόσιο του Μήκους» στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης, ένα διεθνές συνέδριο για την ιστορία της εύρεσης του γεωγραφικού μήκους στα ωκεάνια ταξίδια. Ένας από τους οργανωτές του συνεδρίου κατά την εναρκτήρια ομιλία του έβγαλε από την τσέπη του ένα μικρό υπολογιστή παλάμης, πάτησε ένα πλήκτρο και εμφανίστηκαν στην οθόνη του τρεις αριθμοί: το μήκος, το πλάτος και το υψόμετρο της θέσης του. Με αυτήν την απλή πράξη ήθελε να δείξει πώς η επιστήμη και η τεχνολογία περιόρισαν το πρόβλημα του μήκους σε ένα μικρό «μαύρο κουτί», που έδωσε την ακριβή απάντηση σε μια μικρή οθόνη, μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα.

Το πρόβλημα του μήκους, που κάποτε ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετώπισαν κυρίως τα κράτη με ναυτιλία, υπήρξε κορυφαίο στην ιστορία των επιστημών και άσκησε τεράστια επίδραση στην πρόοδο του δυτικού πολιτισμού, καθώς η λύση του επηρέασε και δρομολόγησε και πολλά άλλα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα. Είναι επομένως ένα θέμα ιδιαίτερου ιστορικού ενδιαφέροντος και ως τέτοιο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τη σύγχρονη βιβλιογραφία, όχι μόνο της ιστορίας αλλά και της λογοτεχνίας, κυρίως στο είδος αυτό της επιστημονικής και μαθηματικής μυθοπλασίας που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια. Το σύνολο σχεδόν των συγγραφέων φαίνεται γοητευμένο από την τελική λύση στην υπόθεση του μήκους και με αυτήν ασχολείται στα έργα του: ένας ταπεινός και χαρισματικός άνθρωπος, ωρολογοποιός στο επάγγελμα, «τόλμησε» να πιστέψει σε μια μηχανική λύση και να κατασκευάσει το ρολόι που μετέφερε το χρόνο στα θαλάσσια ταξίδια. Και η ταπεινότητά του προκάλεσε το επιστημονικό κατεστημένο της εποχής. Οι λέξεις «κατεστημένο», «μηχανορραφίες», «διαπλοκή», γοήτευαν και θα γοητεύουν πάντοτε τους συγγραφείς και το βιβλιόφιλο κοινό. Όμως οι ανταγωνισμοί, οι αντιδικίες, οι διαμάχες και οι αμφισβητήσεις είναι πολλές φορές στοιχεία της ιστορίας των επιστημών και δεν έχουν να κάνουν τόσο με την ταπεινότητα του χαρισματικού ωρολογοποιού. O ωρολογοποιός Harrison, ως ένας κρίκος και αυτός της ιστορίας, βρέθηκε στο επίκεντρο ανταγωνισμών, συγκρούσεων και διεθνών δολοπλοκιών, μαζί με ατρόμητους κακοποιούς και τυχοδιώκτες, ήρωες ναυτικούς, φιλόδοξους πολιτικούς, χαρισματικούς κατασκευαστές οργάνων και μεγάλους επιστήμονες.

Αξίζει λοιπόν να διηγηθούμε την ιστορία του μήκους από μια πιο αυστηρή μαθηματική σκοπιά, γιατί αυτή είναι και η πραγματική διάστασή της. Η ιστορία του μήκους είναι μια συλλογή ιστοριών και μύθων για τη ναυσιπλοΐα, τη χαρτογραφία και τη γεωδαισία, πρώτα απ' όλα όμως είναι μια μαθηματική ιστορία. Και σε όλη αυτή τη λογοτεχνική βιβλιογραφία που αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια σχεδόν αγνοείται, ίσως γιατί θεωρείται καλά γνωστό, ότι η σφαιρική Γη με το πλέγμα των νοητών κύκλων του πλάτους και του μήκους επινοήθηκε από τους έλληνες μαθηματικούς, γεωδαίτες και χαρτογράφους.

Ο Ίππαρχος ήταν αυτός που επινόησε το πλέγμα των γεωγραφικών συντεταγμένων και το κατέστησε εργαλείο για τη μέτρηση των αποστάσεων και των αζιμούθιων μεταξύ των διαφόρων τόπων στην επιφάνεια της Γης. Πρώτος κατανόησε πως ορίζοντας κανείς το γεωγραφικό πλάτος του με τη μέτρηση του ύψους του πολικού αστέρα επάνω από τον ορίζοντα και το γεωγραφικό μήκος του μετρώντας τη διαφορά ώρας ως προς έναν πρώτο μεσημβρινό, μπορεί να καθορίσει τη θέση του ακριβώς πάνω στη Γη χωρίς να χρειασθεί να διασχίσει τεράστιες αποστάσεις πάνω από δύσβατα και απάτητα βουνά και αφιλόξενες θάλασσες.

Ο Νίκος Καστάνης, καθηγητής της Ιστορίας των Μαθηματικών και της Μαθηματικής Εκπαίδευσης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, προκάλεσε τη συγγραφή αυτού του βιβλίου όταν με κάλεσε, προτείνοντας μάλιστα και το θέμα, να πάρω μέρος στη σειρά των διαλέξεων που οργάνωσε στη Θεσσαλονίκη η ομάδα «Θαλής + Φίλοι».




Περιεχόμενα

• Το μήκος και το πλάτος της οικουμένης των Ελλήνων

• Ρότες, προσανατολισμοί και αστέρια

• Με τους τρόπους της Σελήνης

• Τα φεγγάρια του Δία και η νέα χαρτογραφία

• Παρατηρώντας τα φεγγάρια του Δία με το τηλεσκόπιο

• Η επιτροπή του γεωγραφικού μήκους

• Το εκκρεμές, η βαρύτητα και η Σελήνη

• Η θεωρία της Σελήνης

• Το έπαθλο

• Επίλογος