Επιχείρηση Σάυλωκ

Στην Επιχείρηση Σάυλωκ, ο Ροθ, μυθιστορηματικό alter ego του συγγραφέα, ανακαλύπτει ότι κάποιος σωσίας του σφετερίζεται το όνομά του στην Ιερουσαλήμ για να προπαγανδίσει την αποχώρηση των Εβραίων από το Ισραήλ και την επιστροφή τους στην Ευρώπη
Η ιστορία αυτή δίνει το πρόσχημα στον συγγραφέα Ροθ να ξεκινήσει μια σατιρική περιπλάνηση στο χώρο της πολιτικής με οξυδερκείς αναλύσεις για τη Διασπορά, το κράτος του Ισραήλ, το Παλαιστηνιακό πρόβλημα και την εβραϊκή ταυτότητα, ιστορία που συνοδεύεται από μια -υποτίθεται- αυτοβιογραφική μαρτυρία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Χρόνο τον χρόνο, και με την αποκλειστική πια φροντίδα του εκδοτικού οίκου Πόλις, συμπληρώνεται ο κατάλογος της έκδοσης στη χώρα μας των σημαντικότερων έργων του Φίλιπ Ροθ, ενός συγγραφέα που την τελευταία δεκαετία έχει αγγίξει το απόγειο της συγγραφικής του ωριμότητας. Έχοντας δει το φως της δημοσιότητας το 1993, ανάμεσα δηλαδή στην Πατρική Κληρονομιά (Χατζηνικολή) και στο Θέατρο του Σάμπαθ (Χατζηνικολή), η Επιχείρηση Σάυλωκ σηματοδοτεί ένα σημείο καμπής στην πορεία του Ροθ. Από θεματικής πλευράς αποτελεί την κορύφωση της αυτοβιογραφικής περιόδου του, κατά την οποία το ζήτημα της εβραϊκής ταυτότητας καταλαμβάνει, λιγότερο ή περισσότερο έκδηλα, το κέντρο της προβληματικής του· από μορφολογικής απόψεως, εξωθεί τις μοντερνιστικές ή μεταμοντέρνες επιρροές του στα λογικά τους όρια και προαναγγέλλει την επεξεργασμένη ρεαλιστική γραφή που χαρακτηρίζει τα τελευταία έργα του (Αμερικανικό Ειδύλλιο, Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή, Human Stain).

Η Επιχείρηση Σάυλωκ είναι το πιο άμεσα πολιτικό μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ. Ο συγγραφέας αφήνει πίσω του τον νευρωσικό κόσμο της εβραϊκής διασποράς και καταπιάνεται με το καυτό ζήτημα της ύπαρξης και της λειτουργίας ­συμβολικής και πολιτικής­ του κράτους του Ισραήλ. Η αγωνία που διαποτίζει απ' άκρου εις άκρον το βιβλίο εκφράζεται από πολύ νωρίς και συνοψίζεται στα εξής: Μπορεί κανείς να παραμένει Εβραίος ζώντας σε ένα κράτος που τον μετατρέπει από θύμα σε θύτη; Μήπως υπάρχει ο κίνδυνος το κράτος του Ισραήλ από τόπος σωτηρίας των Εβραίων να γίνει το τοπίο ενός νέου ολοκαυτώματος; Επιχειρώντας να σκιαγραφήσει μια απάντηση, ο Ροθ περιστρέφει κυκλικά το ερώτημα εναλλάσσοντας πολλαπλές οπτικές γωνίες. Εφευρίσκει, φάσκει, αντιφάσκει, παραληρεί, επιχειρηματολογεί, πότε από τη μεριά των Ισραηλινών και πότε από τη μεριά των Παλαιστινίων. Ωστόσο, πρώτη του αφηγηματική επιλογή είναι μια πράξη αυτοϋπονόμευσης, με την οποία εξαντλεί τα όρια στη χρήση της μυθιστορηματικής persona: μετατρέπει για πρώτη φορά τον ίδιο του τον εαυτό σε alter ego του, συνωθώντας τρεις διαφορετικούς «Φίλιπ Ροθ» μέσα στο ίδιο μυθιστόρημα (το υποκείμενο που έγραψε το βιβλίο, τον συγγραφέα-διασημότητα Φίλιπ Ροθ που πρωταγωνιστεί και τον σωσία του)· τρεις παραμορφωτικούς μα συχνά αποκαλυπτικούς καθρέφτες που αντανακλούν θραύσματα μιας πυκνής και συχνά εκρηκτικής πραγματικότητας.

Η πλοκή έχει σε αδρές γραμμές ως εξής: ο συγγραφέας Φίλιπ Ροθ, στη συνέχεια μια βαριάς ψυχολογικής κρίσης που ίσως οφείλεται στις παρενέργειες ενός υπνωτικού χαπιού, ανακαλύπτει ότι στο Ισραήλ υπάρχει κάποιος που δραστηριοποιείται πολιτικά επικαλούμενος τη δική του ταυτότητα. Επισκεπτόμενος την Ιερουσαλήμ, στο πλαίσιο μιας συνέντευξης με τον συγγραφέα Αρον Απελφελντ, έρχεται σε επαφή με τον σφετεριστή και προσπαθεί, ανεπιτυχώς, να τον σταματήσει. Μαθαίνει ότι είναι ο εμπνευστής ενός κινήματος σωτηρίας των Εβραίων, του Διασπορισμού, που πρεσβεύει την επιστροφή τους στον ευρωπαϊκό χώρο και τη μετεγκατάστασή τους στις χώρες από τις οποίες εκδιώχτηκαν ανάμεσα στο 1939 και στο 1945. Κατά την άποψή του, ο εβραϊκός λαός κινδυνεύει στα ασφυκτικά όρια του ισραηλινού κράτους, όπου μαζί με τα κόκαλα των νεαρών παλαιστινίων συντρίβονται τα θεμέλια της ίδιας της εβραϊκής συνείδησης. Ενα ατελείωτο κυνήγι φαντασμάτων ξεκινάει, με την εμπλοκή ενός ιδεολόγου Παλαιστινίου, των μυστικών υπηρεσιών, μιας μοιραίας γυναίκας και αρκετών άλλων, και ενώ στην Ιερουσαλήμ λαμβάνει χώρα η πολύκροτη δίκη ενός Ουκρανού, κατηγορούμενου για το θάνατο χιλιάδων Εβραίων στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα.

Η δράση όλο και επιταχύνεται καθώς η πραγματικότητα μοιάζει να αποσυντίθεται. Η αλήθεια και το ψέμα αλληλοκαλύπτονται, οι φίλοι γίνονται εχθροί και στη συνέχεια εμφανίζονται και πάλι ως φίλοι, η μυθοπλασία και η ιστορία εναλλάσσονται δίχως ποτέ να γίνεται σαφές σε ποιο ακριβώς έδαφος πατάμε. Όλα μοιάζουν με κινούμενη άμμο μέσα στην οποία βυθίζεται η συνείδηση του αφηγητή. Ο Ροθ παίζει με τα όρια της ψυχικής και πνευματικής συνοχής του ατόμου, αναμοχλεύοντας την εύθραυστη υπόσταση κάθε ταυτότητας, θρησκευτικής ή εθνικής. Ωστόσο, εδώ ίσως με μεγαλύτερη ενάργεια από κάθε άλλη φορά, αναδεικνύει την πολυπλοκότητα, το αναπόδραστο και την τραγικότητα του να είσαι Εβραίος, εντοπίζοντας την ουσία της εβραϊκότητας μέσα στην ίδια της την αμφιθυμία.

Τέλος, άξιος επαίνου είναι ο μεταφραστής Σπύρος Βρεττός, τόσο για την καθαυτό δουλειά της απόδοσης του κειμένου στα ελληνικά όσο και για την κατατοπιστική παράθεση πληροφοριών σχετικά με τη γλώσσα και τα ιερά κείμενα του ιουδαϊσμού. Την προσεγμένη έκδοση συμπληρώνει το πολύ διαφωτιστικό επίμετρο του Σταύρου Ζουμπουλάκη.

Κώστας Κατσουλάρης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-10-2001