Ο καθηγητής του πόθου

Η ιστορία του Ντέιβιντ Κέπες, ενός τυχοδιώκτη του πνεύματος και του αισθήματος, που κινείται μέσα σ' έναν κόσμο αισθησιακών δυνατοτήτων, ψάχνοντας να συνδυάσει την ηδονή με την αξιοπρέπεια.
Ο Ντέιβιντ Κέπες, νεαρός καθηγητής (πολύ χαρισματικός) συγκριτικής λογοτεχνίας, έχει παραμείνει σπουδαστής (επίσης χαρισματικός) του συγκριτικού ερωτισμού. Έμβλημά του, η ρήση του Μπάιρον: "Άσωτος μεταξύ των λογίων, λόγιος μεταξύ των ασώτων". Η επισταμένη του σπουδή του πόθου περνάει πρώτα από σκαμπρόζικα παιχνίδια με την Μπέταν και την Μπιργκίτα, δύο πεταχτούλες Σουηδέζες, κι ύστερα τον βυθίζει στον εξωτισμό και το πάθος με την Έλεν: ωραία, μυστηριώδη, ατίθαση. Παντρεύεται την ηρωίδα του, αλλά βρίσκεται χαμένος στην έρημο του έρωτα. Η διάσχιση αυτής της ερήμου θ' αποδειχθεί σκληρή, και θα περιπλανηθεί εκεί ψάχνοντας για αποτυπώματα του πόθου. Κάποτε, επιτέλους, θ' ανακαλύψει την ανέλπιστη όαση. Η Κλερ είναι ωραία, φιλήδονη, αλλά κρυστάλλινη, απροσποίητη, ξεκάθαρη. Μήπως πρόκειται πάλι για οφθαλμαπάτη;

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι ήρωές του δεν θα μπορούσαν να θεραπεύσουν ή έστω να αναμετρηθούν με τις εμμονές, τις ενοχές, τις αναστολές, τις οδυνηρές αμφιταλαντεύσεις και τις απύθμενες φοβίες τους παρά μόνο χάρη στη σαρκοβόρα ειρωνεία και τις εκρηκτικές επινοήσεις του εμπνευστή τους. Τα μυθιστορήματα του Φίλιπ Ροθ εστιάζονται στην αναζήτηση του εκάστοτε πρωταγωνιστή της προσωπικής του ταυτότητας. Ζήτημα που συμπαρασύρει κατά την εξέτασή του όχι μόνο το άμεσο περιβάλλον του ήρωα (παραλλαγές πάντοτε του ίδιου χαρακτήρα) αλλά και το κοινωνικοπολιτικό παρόν μαζί με τους πλησιέστερους απόηχους του ιστορικού παρελθόντος. Συνεπώς, η συνθήκη που βραχυκυκλώνει τα μυθιστορηματικά πρόσωπα προβάλλει σε γενικές γραμμές αναλλοίωτη, δεδομένου ότι δυναμιτίζει μείζονες συγγραφικούς προβληματισμούς, όπως η εβραϊκότητα και επαγωγικά η θρησκευτική συνείδηση, η μέγγενη της ηθικής, οι οικογενειακοί δεσμοί και ειδικότερα η σχέση πατέρα και γιου, η σεξουαλικότητα, το βάρος της ιστορίας στην αυτοπραγμάτωση και πρωτίστως όλες οι δυσάρεστες, ιδιαίτερα σύνθετες παρενέργειες ενός διαρκώς αναστελλομένου απογαλακτισμού. Ο Ντέιβιντ Κέπες του ανά χείρας μυθιστορήματος (μεταγενέστερος του Κέπες στο «Βυζί» και προγενέστερος του έτερου τρίδυμου στο «Ζώο που ξεψυχά») θα ανακαλύψει με άφατη συντριβή τον αναπόδραστο μετεωρισμό του ανάμεσα στην ηδονή και την αξιοπρέπεια, μετεωρισμό που τον προικίζει με ενοχές, τόσο για τον ανικανοποίητο, κατασταλμένο πόθο όσο και για τους αξιοπρεπείς συμβιβασμούς. Ο ιδιοφυής σαρκασμός που ποτίζει τις αδυσώπητες παλινδρομήσεις του Κέπες αντικατοπτρίζει τη βαθύτατη πεποίθηση πως τα ανθρώπινα δράματα δεν είναι για γέλια, αλλά οπωσδήποτε μπορούν να προσληφθούν σαν κωμωδία. Ισως μόνο τότε φανερώνονται οι ουσιαστικές τους διαστάσεις.



Στο σταυροδρόμι της αρετής και της απώλειας



«Αχ, τι πρέπει να κάνω ώστε όλα αυτά ν' αποκτήσουν τις αληθινές, τιποτένιες διαστάσεις τους, αντί ν' αποτελούν όλο μου το βιος κι όλο μου το είναι;» Ανέφικτη η απαντοχή του ήρωα, καθ' ότι το βίωμα, όσο τραγελαφικό κι αν είναι, δεν γίνεται να εκτιμηθεί ως τέτοιο από τον άμεσα εμπλεκόμενο. Αυτό είναι δουλειά του συγγραφέα και περατώνεται αριστοτεχνικά. Ο Ντέιβιντ Κέπες δεν μπορεί παρά να αφεθεί στην ασφυξία και τον ψυχαναγκαστικό μελοδραματισμό των γονικών σχέσεων, την ασυδοσία των νεανικών ερωτικών εξερευνήσεων, τα αδιέξοδα ενός πυρετικού έγγαμου βίου και την πνιγηρή ευφορία μιας ακύμαντης σχέσης με ευοίωνες, αλλά απελπιστικά προβλέψιμες προοπτικές. Από τα νεανικά του χρόνια ο Κέπες καλλιεργούσε επιμελώς το δέος του για άντρες που συνδύαζαν σε έναν ιδεατό συμφυρμό την ελευθερία, τη δύναμη και την υπεροψία. Η πρώτη φράση του βιβλίου μάς συστήνει το πρώτο πρότυπο «ξεδιάντροπης επιδεικτικότητας», τον νεαρό Χέρμπι Μπρατάσκι, ο οποίος μπορούσε να αποδώσει απαράμιλλα ιδιότυπους ήχους, όπως «το πλήρες βαγκνερικό ζόρι μιας πρωκτικής Sturm und Drang». Ως φοιτητής ο Κέπες, προσηλωμένος στο ιερό χρέος, επονομαζόμενο «Κατανόηση του Εαυτού μου», προβληματίζεται έντονα από το μονήρη, απρόσβλητο και συγκεχυμένα μυστηριώδη συγκάτοικό του Λούις, του οποίου η εσωστρέφεια υπαινισσόταν μια γόνιμη, αξιοπαρατήρητη σχέση με την πραγματικότητα, ενώ μετέπειτα ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο ο θρασύς και τραχύς συνάδελφός του Μπαουμγκάρτεν θα γίνει το αντικείμενο του κρυφού, επονείδιστου και δυσεξήγητου, ακόμα και για τον ίδιο τον Κέπες, θαυμασμού του. Ας σημειωθεί συμπληρωματικά πως το μοτίβο του μέντορα, πάντοτε δισυπόστατου και αμφιλεγόμενου, συναντάται επανειλημμένα στα μυθιστορήματα του Ροθ. Περισσότερο όμως απ' όλους ο πρωταγωνιστής γοητεύεται από τον νεαρό που υπήρξε κάποτε, για σύντομο χρονικό διάστημα, τον νεαρό που χάρη στην υποτροφία Φούλμπραϊτ και την προθυμία δύο Σουηδέζων δοκιμάστηκε στο Λονδίνο με τα όρια της σεξουαλικότητάς του. Η ανάκληση της αλλοτινής τολμηρότητας τον σπρώχνει στο γάμο με την αισθησιακή και ατίθαση Ελεν -έναν γάμο από τον οποίο βγαίνει εξουθενωμένος ψυχικά από την αγριότητα του πάθους και το αποκαρδιωτικό του ξεθύμασμα. Η Ελεν με το εξωτικό παρελθόν και την πληθωρική ιδιοσυγκρασία τον ξαπλώνει στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι, από το οποίο τον σηκώνει παραπλανητικά θεραπευμένο η ήπια και στοργική Κλερ. Αντίβαρο στις ταλαντώσεις του Κέπες ανάμεσα στις ανεπίστρεπτες ηδονές του παρελθόντος και τη γαλήνια συντροφικότητα που του υπόσχεται η μητρική θαλπωρή τής Κλερ, η λογοτεχνία. Η διδασκαλία και η μελέτη του Κάφκα, του Φλομπέρ και του Τσέχοφ προσφέρουν ασφαλές καταφύγιο στα ριψοκίνδυνα διλήμματα. Στα πάθη των ηρώων και των δημιουργών τους διαθλώνται οι ανασφάλειες και οι αγωνίες του Κέπες, ο μέγιστος φόβος της απώλειας ή της διάψευσης του βαθύτερου εαυτού του. Το δίλημμα που γονατίζει τον ήρωα δεν αφορά την ηδονή και σαν αντίποδα την αξιοπρέπεια, αλλά επί της ουσίας ποιον από τους εν δυνάμει εαυτούς του θέλει ή πρέπει ο ίδιος να ενστερνιστεί και να ενσαρκώσει ή αντιστρόφως να απορρίψει. Μια ζωτική διαπραγμάτευση με τα υλικά της υπόστασής του, όπου ο αποπνικτικός όσο και προστατευτικός μανδύας της ηθικής (με τις αποχρώσεις του καθωσπρεπισμού και συντηρητισμού) ξεσκίζεται από τη νοσταλγία της σάρκας. Οι σκιαγραφήσεις των χαρακτήρων του Ροθ συγκλίνουν επιδέξια στην κατάδειξη των αντιφάσεων, των νευρώσεων και των φοβιών ως παρεπόμενων στην προσπάθεια επινόησης του εαυτού. Και ο ερωτικός μικρόκοσμος δεν συνιστά απλώς την πιο πολιορκημένη περιοχή από τη ροθική καυστικότητα, αλλά και το πεδίο όπου η ιδιοσυστασία αποφλοιώνεται με τρόπο επώδυνο, πρωτίστως όμως ιλαροτραγικό.



Η αίθουσα αυτογνωσίας



Ο Ροθ δεν συνθέτει πλαγίως ένα δοκίμιο για τον ηδονισμό ούτε παρωδεί την ισόβια καταδίωξη και υπονόμευση του ατόμου από τον ίδιο του τον εαυτό, μολονότι το μυθιστόρημα θεμελιώνεται εν πολλοίς και στις δύο προβληματικές. Η περίπτωση του Κέπες είναι η εξισορρόπηση των προσωπικών ελλειμμάτων με τις απολαβές της κοινωνικής επιτυχίας. Αδιέξοδες απορίες ναρκοθετούν την ευτυχία του ήρωα, ακόμα και όταν τον κυκλώνουν απτές εγγυήσεις της. Πώς να εμβολίσεις τις πλέον επιτακτικές επιθυμίες σου χωρίς να ακρωτηριάσεις το πιο νευραλγικό κομμάτι του εαυτού σου, πώς να νιώσεις ή έστω να φαντασιωθείς την ελευθερία όταν παραμένεις δέσμιος αυτών των επιθυμιών; Με την εξέλιξη του βιβλίου παρακολουθούμε τη λογοτεχνία να εκβάλλει στην προσωπική ζωή, να διεκδικεί μερίδιο ισότιμο με τις βιωμένες εμπειρίες και εν τέλει να οπισθοχωρεί μπροστά στη σφοδρότητα της πραγματικότητας. Για τον Κέπες η παρουσία του στην αίθουσα διδασκαλίας, η προετοιμασία των διαλέξεων, η ανίχνευση σημείων συγγένειας ανάμεσα στον ίδιο και τους δοκιμαζόμενους ήρωες κορυφαίων λογοτεχνημάτων συγκροτούν μια κρίσιμη αναμέτρηση, όπου διακυβεύεται η ιδιωτική του ζωή. Μια αναμέτρηση η οποία επιτρέπει στον Ροθ να εκτοξεύσει την ειρωνεία του με ευρήματα όπως η πρόθεση του Κέπες να εκθέσει στους σπουδαστές του το ερωτικό του υπόβαθρο, προτείνοντας τη βιωματική πρόσληψη των προς διδασκαλία έργων. Εξαιρετικές οι σελίδες, όπου διατυπώνεται η ιδιάζουσα εισαγωγή στο μάθημα της Συγκριτικής Λογοτεχνίας. Εύγλωττο το κλείσιμο της διάλεξης: «Είμαι αφοσιωμένος στην πεζογραφία [...] αλλά, στην πραγματικότητα, τίποτα δεν είναι πιο ζωντανό μέσα μου απ' την ίδια μου τη ζωή». Ακόμα πιο προκλητική σύλληψη, η φαντασιακή επίσκεψη του Κέπες στην πόρνη του Κάφκα και το προσκύνημα στη μουσειακής αξίας ήβη της, επίσκεψη ισοβαρής με την ερμηνευτική προσέγγιση των βιβλίων του.

Ο ασυγκράτητος σαρκασμός του Ροθ δεν έρχεται να διαλύσει τους χαρακτήρες του, να μεμφθεί και να γελοιοποιήσει τις μειονεξίες τους ή να τους σμικρύνει σε κωμικές καρικατούρες, διότι πάντα υποκρύπτει τη διάθεση αυτοσαρκασμού, την ομολογία του συμπάσχοντος. Οι λεπτομερείς βιογραφίες του Νέιθαν Ζούκερμαν ή ακόμα και του Ντέιβιντ Κέπες συντίθενται από ευδιάκριτα αυτοβιογραφικά σπαράγματα και αποδομούνται από το χιούμορ εκείνου ο οποίος έχει νιώσει κατάσαρκα την ιλαρή πλευρά των ανθρώπινων αδυναμιών. Αλλωστε ο Ροθ δεν βάζει τυχαία τον άξεστο Μπαουμγκάρτεν να δηλώνει πως «τα βιβλία μετράνε [...] όταν ο συγγραφέας ενοχοποιεί τον εαυτό του». Στον Ροθ ο οδυρμός της ύπαρξης γίνεται γέλιο. Από τις δυστυχίες που ο Κέπες απαριθμεί στον ψυχαναλυτή του, πιο οδυνηρή ακούγεται η ακόλουθη αναπηρία: «Και δεν μπορώ ούτε να γελάσω με το χάλι μου». Ο εαυτός στήνει τις πιο ευρηματικές φάρσες εις βάρος του, ενορχηστρώνει την τέλεια προδοσία. Προδομένος ο Κέπες απ' ό,τι προσπάθησε να περιφρουρήσει, την πραγματική του προσωπικότητα, μια προσωπική χίμαιρα δηλαδή, μόνο στις τελευταίες σελίδες συνειδητοποιεί πως «Η τελική απάντηση είναι πάντοτε ο ίδιος μου ο εαυτός». Το απρόσιτο αυτής της απάντησης μόνον η φαρμακερή ειρωνεία ενός Φίλιπ Ροθ μπορεί να απαλύνει.

Η ποιότητα της μετάφρασης δεν αποτελεί έκπληξη. Οι εκδόσεις «Πόλις» εδώ και μία δεκαετία (αρχής γενομένης με τη μετάφραση του «Η ζωή μου ως άντρα», 1996) λειτουργούν σαν μια αξιόπιστη γέφυρα ανάμεσα στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό και τη γραφή τού Ροθ.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/09/2006