Το ανθρώπινο στίγμα

Ένας διάσημος καθηγητής των κλασικών σπουδών κατηγορείται για ρατσιστική συμπεριφορά. Προτιμά να παραιτηθεί παρά να αποκαλυφθεί το μυστικό που θα μπορούσε να τον αθωώσει.
Η ιστορία διαδραματίζεται στις ΗΠΑ την εποχή που ξεσπά η υπόθεση της Μόνικας Λουίνσκι, όταν ο πουριτανισμός και η έννοια του politically correct αρχίζουν να κυριαρχούν στην πολιτική και πνευματική ζωή της χώρας.
Ο Ροθ με μεγάλη αφηγηματική δεξιοτεχνία παρακολουθεί τη ζωή του κεντρικού ήρωά του, ενός ανθρώπου με απίστευτο παρελθόν που επαναδημιούργησε κυριολεκτικά την ταυτότητά του και ζει ένα παρόν που σοκάρει τον καθωσπρεπισμό του περιβάλλοντός του· συνδέεται ερωτικά με μια πολύ νεώτερη και επιφανειακά «κατώτερή» του αισθησιακή γυναίκα ενώ καταδιώκεται από τον βίαιο πρώην σύζυγό της, βετεράνο του Βιετνάμ.
Μετά το Αμερικανικό Ειδύλλιο και το Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή, το Ανθρώπινο Στίγμα ολοκληρώνει την τριλογία του Φίλιπ Ροθ. Ο μεγάλος Αμερικανός συγγραφέας με το απαράμιλλο λογοτεχνικό ύφος του ερευνά το πρόβλημα της ταυτότητας αναλύοντας σε βάθος τους ιδρυτικούς μύθους της Αμερικανικής κοινωνίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οσοι από τους κριτικούς απέδιδαν στο έργο του Ροθ έλλειψη σοβαρότητας, αναγκάστηκαν σε μεγάλο βαθμό να αναθεωρήσουν μετά την ολοκλήρωση της τριλογίας που αποτελούν τα μυθιστορήματα «Αμερικανικό ειδύλλιο», «Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή» και «Το ανθρώπινο στίγμα», επειδή με αυτά αναβαθμίζεται η προφανής θεματολογική «σοβαρότητά» του, μια και σχολιάζει τη μεταπολεμική αμερικανική πολιτική. Με τον τρόπο αυτόν, ο ακαταπόνητος μυθιστοριογράφος του σεξ, χωρίς να προδίδει τα προσφιλή θέματά του, κατορθώνει να γράψει ανεπιτήδευτο πολιτικό μυθιστόρημα. Αυτό γίνεται δυνατό, επειδή για τον Ροθ η πολιτική υφίσταται μόνον ως επεξεργασμένη προβολή βασικών ενστίκτων, και τα κατηγορητήρια, η πολιτική ορθότητα, ο ρατσισμός και η αποδόμηση προέρχονται από μια δουλική καταστολή των φυσικών μας παρορμήσεων. «Το αμερικανικό ειδύλλιο» αποδίδει το ριζοσπαστισμό της δεκαετίας του 1960 σε σεξουαλική διαστροφή και ανεπάρκεια, το «Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή» στη μεταπολεμική κομματική συσπείρωση αναγνωρίζει το μέτωπο μιας ανθρωποκτόνας φρενίτιδας, ενώ στο «Ανθρώπινο στίγμα», ξεπερνώντας τις δεσμεύσεις ή συμβάσεις της διακριτικότητας, παρατηρεί την κατάσταση του τέλους του 20ού αιώνα μέσα από πρίσμα σεξουαλικό. Αυτό το πρίσμα δηλώνεται ήδη με τον τίτλο του μυθιστορήματος, καθώς με το «στίγμα» παραπέμπει σε πολλές σχετικές συνδηλώσεις, όπως στο στίγμα του ανθρώπινου είδους πάνω στον πλανήτη, στο στίγμα της σκοτεινής ανθρώπινης φύσης, στο στίγμα του (μαύρου) χρώματος του δέρματος, αλλά και στο λεκέ που ένα μοιραίο βράδυ μέσα στο Οβάλ Γραφείο ο πρόεδρος Κλίντον άφησε πάνω στο μπλε φόρεμα της Μόνικας.



Το αρχαιότερο δημόσιο πάθος της Αμερικής



Η πεποίθηση του Ροθ πως η ιστορία της πολιτικής και των ιδεολογιών δεν είναι παρά μια ατελείωτη διαδοχή παραλλαγών του θέματος του σεξ, δεν τον οδηγεί στην αντιμετώπιση της δράσης των μυθιστορηματικών χαρακτήρων του μέσα στο πλαίσιο κάποιων τυπικών συμπεριφορών. Αντιθέτως, εμβαθύνει σε κάθε χαρακτήρα κι εκμεταλλεύεται εντυπωσιακά τα περιθώριά τους για εξατομίκευση. Αυτό παρατηρείται όχι μόνο στους χαρακτήρες για τους οποίους δείχνει συμπάθεια ή με τους οποίους συμφωνεί (και που πολλοί από αυτούς λειτουργούν ως προσωπεία του συγγραφέα), αλλά ακόμη και σε εκείνους για τους οποίους είναι φανερό πως δείχνει μια αντιπάθεια έως και αποστροφή, όπως για την Ντελφίν Ρου, την πανεπιστημιακή καθηγήτρια της Λογοτεχνίας, η οποία πίσω από την προβολή της γαλλικής κουλτούρας της και από τη χρήση μιας στερεότυπης επαγγελματικής φρασεολογίας κρύβει, όχι μόνο την επιστημονική της μετριότητα, αλλά και την υστερία της ως γυναίκας. Αλλος ένας χαρακτήρας που εξατομικεύεται αποκαλυπτικά, ενώ παράλληλα αποτελεί ένα καθαρά αρνητικό πρόσωπο μέσα στην ιστορία, είναι ο παρανοϊκός παλαίμαχος του Βιετνάμ, ο Λες Φάρλι, που μαζί με τη Ρου αντιπροσωπεύουν την πουριτανική υποκρισία που κρύβεται πίσω από μια προβαλλόμενη ψύχωση της ηθικής καθαρότητας και της πολιτικής ορθότητας.

Αυτό που ενώνει τους θετικούς με τους αρνητικούς χαρακτήρες είναι η δραματική κλιμάκωση της δράσης τους, που είναι ανάλογη και στις δύο περιπτώσεις, καθώς οι ατομικές ιστορίες τους εκτονώνοναι ξαφνικά, με εκρήξεις λαθών, τρόμων, καταστροφών. Με τον τρόπο αυτόν ο Ροθ κατορθώνει να απαλύνει τον πολιτικό χαρακτήρα του έργου του, αποδεικνύοντας παράλληλα πως το οικογενειακό δράμα τον ενδιαφέρει περισσότερο από το ιστορικό. Η σχετική προτίμηση συμβαδίζει με τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας παρατηρεί κι εξετάζει τους χαρακτήρες του, που δεν είναι εξωτερικός αλλά εσωτερικός: με μια μορφή ενσυναίσθησης ή υποκατάστασής τους από τον αφηγητή, η οποία επιτρέπει μια οριακή διαφάνεια των ανθρώπινων κινήτρων. Αυτός ο «εσωτερικός» ρεαλισμός διεκδικεί μιαν αντικειμενικότητα που δεν χαρακτηρίζεται από ηρεμία, αλλά από οξυθυμία -μια οξυθυμία που αποτελεί φυσική συνέπεια ενός μυθιστορηματικού έργου που συνολικά καθορίζεται από την αναζήτηση ενός ηθικού, και όχι ηθικιστικού, ύφους που θεμελιώνεται στο σεβασμό κάθε οράματος ή αντι-οράματος και κάθε φρικτής συνέπειας που είναι εγγενής στην ανθρώπινη δράση.

Επιθετική πρόζα που δεν χαρακτηρίζεται για την τάξη ή τη λειότητά της, οι οποίες άλλωστε είναι ιδιότητες που δεν ταιριάζουν με κείμενα που δεν θέλουν να είναι ούτε πολιτικώς ευχάριστα, αλλά ούτε και πολιτικώς ορθά.



Η άπειρη ανομοιογένεια των σεξουαλικών σχέσεων



Πρωταγωνιστής του «Ανθρώπινου στίγματος» είναι ο Κόλμαν Σιλκ, καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθήνα, ρηξικέλευθος κοσμήτορας της σχολής επί δεκαέξι χρόνια, ο οποίος, λίγο πριν πάρει σύνταξη, κατηγορείται για ρατσισμό από όλους εκείνους που είχε δυσαρεστήσει στην προσπάθειά του να ανανεώσει το πρόγραμμα σπουδών. Αιτία της κατηγορίας αποτέλεσε ο από μέρους του χαρακτηρισμός δύο φοιτητών που δεν είχαν εμφανιστεί ποτέ στα μαθήματα ως «spooky», που εκτός από την κανονική σημασία του «φαντάσματος», αποτελεί και υποτιμητικό χαρακτηρισμό του μαύρου. Ο Σιλκ έκανε το λάθος να χρησιμοποιήσει μια λέξη η οποία εκτός από την κύρια σημασία της είχε και μια άλλη, επειδή δεν γνώριζε πως, για κακή του τύχη, οι δύο άφαντοι φοιτητές ήταν μαύροι.

Η περιπέτεια της άδικης κατηγορίας του τον κάνει να νιώσει απέχθεια για έναν χώρο στον οποίο είχε αφιερωθεί για τέσσερις περίπου δεκαετίες, και παραιτείται για να πάρει πρόωρη σύνταξη, δείχνοντας την περιφρόνησή του σε ένα υποκριτικό σύστημα, πίσω από το οποίο καλύπτονται οι ανεπαρκείς πανεπιστημιακοί καθηγητές, οι οποίοι παράλληλα φροντίζουν να εξισορροπήσουν την ανεπάρκειά τους μέσα από την εξασφάλιση του διοικητικού ελέγχου πάνω στη λειτουργία κάθε σχολής. Στο μεταξύ, κατά τη διάρκεια της προσπάθειάς του να δικαιωθεί, η γυναίκα του πεθαίνει ύστερα από εγκεφαλικό, το οποίο ο Σιλκ αποδίδει στην αναστάτωση που της προκάλεσε η περιπέτειά του. Ετσι, ο έξυπνος, γοητευτικός, κοινωνικός, νευρώδης και λίγο επιθετικός καθηγητής, που ήταν το αντίθετο του σχολαστικού κλασικού φιλολόγου, του οποίου η διδασκαλία είχε μεγάλη απήχηση στους φοιτητές λόγω της αμεσότητας και της ειλικρίνειάς της, βρίσκεται να ζει μόνος στο λευκό ξύλινο σπίτι στην πλαγιά ενός βουνού, εκεί όπου κάποτε με τη δυναμική γυναίκα του είχε μεγαλώσει τέσσερα υπέροχα παιδιά τα οποία, έχοντας περάσει ή πλησιάζοντας πλέον τα σαράντα, ζουν μακριά του.

Είναι πια στα εβδομήντα ένα χρόνια του, με νεανική εμφάνιση γερασμένου γόη, όταν γνωρίζει την τριαντατετράχρονη Φόνια Φάρλι, καθαρίστρια στο ταχυδρομείο, στο πανεπιστήμιο και εργάτρια σε γαλακτοκομική φάρμα. Είναι μια γυναίκα ανάμεσα στο μέστωμα και την αρχή της παρακμής, ξανθιά, με άσπρη τούφα, ψηλή, αδύνατη, λεπτά πόδια, λεπτοί καρποί, λεπτά μπράτσα, μακρύς λαιμός, πλευρά που διαγράφονταν καθαρά και ωμοπλάτες που προεξείχαν, αλλά με σφιχτά μέλη κι ένα εκπληκτικά μεγάλο στήθος. Είχε τελειώσει δύο τάξεις στο γυμνάσιο, αλλά είχε ξεχάσει να διαβάζει, με μια μακριά ιστορία σεξουαλικής κακοποίησης, η οποία ξεκίνησε από τον πατριό της για να καταλήξει στον ψυχωτικό και βάναυσο σύζυγό της, τον Λες Φάρλι, που την καταδιώκει επειδή τη θεωρεί υπεύθυνη για το θάνατο των δύο παιδιών τους από ασφυξία, όταν το κτίριο όπου ζούσαν πήρε φωτιά, ενώ αυτή είχε ερωτική συνάντηση με έναν μαραγκό μέσα στο φορτηγάκι του.

Η Φόνια είναι ένας από τους πιο ενδιαφέροντες γυναικείους χαρακτήρες στο συνολικό έργο ενός μυθιστοριογράφου ο οποίος, μεταξύ άλλων, έχει κατηγορηθεί και για μισογυνισμό. Είναι αγράμματη, σεξουαλικά κακοποιημένη αλλά και ιδιαίτερα θερμή. Η ερωτική όμως φύση της συνδυάζεται με μια τραγικότητα, η οποία εκδηλώνεται με ποικίλους τρόπους, όπως με τις δύο απόπειρες αυτοκτονίας και με την απελπισία με την οποία μεταφέρει την τέφρα των δύο παιδιών της ή με μια αυθόρμητη, ενστικτώδη αυτοσυνειδησία. Διαθέτει μια αυθεντική βιοτική σοφία η οποία, υπερβαίνοντας την έννοια της παιδείας και της μόρφωσης, συνιστά την προσωπική της αξιοπρέπεια: είναι αυτή που, συμφιλιωμένη με την τρομερή και στοιχειώδη ατέλεια, προχωρεί στις πιο καίριες διατυπώσεις σχετικά με την εγγενή φύση του ανθρώπινου στίγματος. Είναι αυτή που μαθαίνει στο γερασμένο καθηγητή πως αυτό που του συμβαίνει δεν είναι έρωτας, αλλά ένα σεξ που έως τότε δεν είχε την ευκαιρία να γνωρίσει.

Αυτή η αυθεντική γυναίκα, που είναι το αντίθετο της Ντελφίν Ρου -που ως καθηγήτρια αλλά και ως γυναίκα αποτελεί προσωποποίηση της επίφασης-, εμπνέει στον επί σαράντα χρόνια πολιτικώς ορθό (ως καθηγητή, κοσμήτορα, σύζυγο, πατέρα) Σιλκ την παρόρμηση να ενδώσει στον απλό πόθο και να τον κάνει οδηγό της ζωής του, μαθαίνοντας να αγνοεί τη γνώμη των άλλων, τις κατηγορίες και καταγγελίες τους, να ζει έξω από τη δικαιοδοσία της βλακώδους αποδοκιμασίας τους. Με τη Φόνια δεν τον δένουν η οικογένεια, οι ευθύνες, το καθήκον, το χρήμα, η κοινή φιλοσοφία, η αγάπη για τη λογοτεχνία, οι σοβαρές συζητήσεις για μεγάλες ιδέες, τον δένει μαζί της το καθαρό ρίγος της συγκίνησης. Η αισθητήρια πληρότητα, η πλούσια λεπτομέρεια της ζωής δένει δύο ανθρώπους με τεράστια ανομοιότητα σε μια σχέση που συνοψίζει την άπειρη ανομοιογένεια των σεξουαλικών σχέσεων. Δεν προφασίζονται πως αγνοούν ότι τίποτε κοινό δεν υπάρχει μεταξύ τους. Αντιθέτως, φέρονται σαν δύο άνθρωποι που ξέρουν πως δεν έχουν τίποτε κοινό, αλλά ταυτόχρονα τα σώματά τους θυμούνται πως τις μεταξύ τους διαφορές και τα ασυμβίβαστα τα έχουν διυλίσει σε οργασμική ουσία.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/09/2003