Το ζώο που ξεψυχά

Ο Ντέιβιντ Κεπές, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης και διάσημος παρουσιαστής πολιτιστικής εκπομπής στην τηλεόραση, έχει περάσει τα εξήντα και ζει ως «χειραφετημένος άντρας» ελεύθερος από τα δεσμά της οικογένειας ή της μόνιμης συντρόφου, αφιερώνοντας τη ζωή του στο σεξ και την αισθητική. Μια εικοσιτετράχρονη φοιτήτριά του θα φέρει όμως τα πάνω κάτω στην ερωτική του ζωή. Η νιότη και η ομορφιά της, αυτό το «αριστούργημα λαγνείας», τον οδηγούν σε καταστάσεις πρωτόγνωρης και ακραίας ζηλοτυπίας. Η ερωτική αυτή ιστορία δίνει την ευκαιρία στον Ροθ να μιλήσει με σπαρακτικό τρόπο για τα γηρατειά και το θάνατο αλλά και για ακόμα μια φορά να συνδέσει την ατομική μοίρα των ηρώων του με την κοινωνική και πολιτιστική ιστορία της εποχής μας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι βέβαιο ότι το τελευταίο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ δεν θα συναντούσε την αποδοχή των φεμινιστριών ή των πολιτικώς ορθών αναγνωστών του. Θα τον κατηγορούσαν ότι, για μία ακόμη φορά, αντιμετωπίζει τη γυναίκα σαν αντικείμενο, τη σάρκα της σαν σκεύος ηδονής, το πνεύμα της σαν ενοχλητικό παρεπόμενο της εκπαίδευσής της. Θα τον αφόριζαν και πάλι ως αδίστακτο πορνογράφο, αγνοώντας την ωμή ποίηση των ερωτικών του σκηνών. Όμως, το σεξουαλικό πάθος που περιγράφει στο Ζώο που ξεψυχά ο Ροθ, βασίζεται στην απόλυτη συναίνεση· η νεαρή φοιτήτρια προς την οποία κατευθύνεται η ερωτική εμμονή του αφηγητή της ιστορίας, του 62χρονου καθηγητή Ντέιβιντ Κέπες, δεν θέλει τίποτε περισσότερο απ' ό,τι και ο ίδιος: λαχταράει το παιχνίδι τής εναλλάξιμης εξουσίας, της κατοχής και της εξάρτησης, την τελετουργία της απόλυτης απελευθέρωσης και της υπέρβασης των ορίων, την καταβροχθιστική ταύτιση. Δεν είναι ένα αθώο κοριτσάκι, που το εκμεταλλεύεται ο διεφθαρμένος καθηγητής· είναι μια νεαρή, ώριμη γυναίκα, με επίγνωση της ομορφιάς της. Ας μην ξεχνάμε: για τον Ροθ το σεξ είναι ο πιο ειλικρινής δεσμός· τα σώματα είναι η μόνη αλήθεια και η συνομιλία τους, η μόνη αισθητική. Τα υπόλοιπα είναι φιλολογία -και μάλιστα, περιττή.

Όμως, πόσος σπαραγμός κρύβεται πίσω απ' αυτή την ωμή, την απροσχημάτιστη σεξουαλική σχέση! Η πρώτη αντίθεση: το γήρας ενάντια στη νεότητα· ο χρόνος που λιγοστεύει ενάντια σ' εκείνον που χαρίζεται απλόχερα. Η δεύτερη: η εξάρτηση, η ζήλια, ενάντια στην ολύμπια αδιαφορία της κυρίαρχης ομορφιάς. Η τρίτη: ο έρωτας, ενάντια στη γαλήνια κανονικότητα της σεξουαλικής ανταλλαγής. Γιατί ο Ντέιβιντ Κέπες ερωτεύεται τη φοιτήτριά του, την ωραία Κονσουέλα, την ίδια εποχή που διατηρεί μιαν απλή, ισότιμη ερωτική σχέση με την παλιά του φίλη Κάρολιν. Και μολονότι ο συγγραφέας ξορκίζει τα συναισθήματα, συρρικνώνοντάς τα σε ό,τι αρέσκεται να ονομάζει μονάχα λαγνεία, ο ήρωάς του ζει, μετά το χωρισμό με το αντικείμενο του πόθου του, υπό το βάρος μιας αφόρητης απώλειας. «Η μοναδική ψύχωση την οποία επιθυμούν οι πάντες είναι ο "έρωτας"», υπενθυμίζει στον ηλικιωμένο καθηγητή ο κατά δεκαπέντε χρόνια νεότερος φίλος του Τζορτζ Ο' Χερν. «Οι άνθρωποι νομίζουν ότι ολοκληρώνονται με το να ερωτεύονται; Θέλουν την πλατωνική ένωση των ψυχών; Εγώ έχω αντίθετη άποψη. Νομίζω ότι ακέραιος είσαι στην αρχή. Και ο έρωτας σε ραγίζει. Είσαι ακέραιος, ολόκληρος και μετά αποκτάς ένα ρήγμα. Εκείνη ήταν ένα ξένο σώμα που εισήλθε στην ολότητά σου. Και για ενάμιση χρόνο εσύ προσπάθησες να το ενσωματώσεις. Ποτέ όμως δεν θα είσαι ακέραιος εάν δεν το αποβάλεις. Είτε το αποβάλλεις είτε το ενσωματώνεις με το να αυτοπαραμορφωθείς. Αυτό έκανες εσύ και κόντεψες να τρελαθείς».

Όπως όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς του ερωτισμού, με την εξαίρεση του Χένρι Μίλερ, ο Ροθ είναι βαθύτατα πεσιμιστής. Ο Κέπες δεν μπορεί να βουβάνει το ένστικτο της συντροφικότητας, όπως και οι συμβατικοί άνθρωποι που περιφρονεί (ανάμεσά τους και το 42χρονο γιο του, τον οποίο ο ίδιος εγκατέλειψε όταν ήταν μόλις οχτώ ετών) δεν μπορούν να ελέγξουν τις ερωτικές επιθυμίες τους. Ο Κέπες δεν μπορεί να αποτρέψει τη γελοιότητα -που τόσο φοβάται-, γιατί το μελόδραμα που βιώνει είναι ο κατεξοχήν τόπος τού γελοίου. Δεν μπορεί να αναστείλει τη φθορά, γιατί ο ίδιος ο έρωτας είναι αναίρεση, αλλά ταυτόχρονα και επιτάχυνσή της. Και μολονότι γέννημα-θρέμμα της σεξουαλικής επανάστασης της δεκαετίας του '60, είναι αναγκασμένος να παρακολουθεί ανήμπορος το μετατονισμό της σε μια κλίμακα πολύ πιο συμβατική και ανελεύθερη.

Γιατί το κλειδί του τελευταίου βιβλίου τού Ροθ βρίσκεται στις αναμνήσεις του Ντέιβιντ Κέπες από τη δεκαετία του '60 στα αμερικανικά πανεπιστήμια. «Η αναταραχή είχε δύο τάσεις», ανακαλεί ο αφηγητής. «Υπήρχε ο φιλελευθερισμός, που έδινε οργιαστικές ελευθερίες στο άτομο κι ερχόταν σε σύγκρουση με παραδοσιακά συμφέροντα της κοινότητας, μαζί του όμως, και πολύ συχνά ως έτερον ήμισυ, υπήρχε ο συλλογικός αγώνας για τα πολιτικά δικαιώματα κι ενάντια στον πόλεμο, η ανυπακοή, η ηθική βάση της οποίας βρίσκεται στον Θορώ. Οι δύο τάσεις συναντιόνταν κι έκαναν το όργιο δύσκολο να υποτιμηθεί και να αμφισβητηθεί». Και ύστερα το βιβλίο ανοίγεται στο μετά. Το «μετά», όχι μονάχα όπως εκφράζεται στο πρόσωπο του ηλικιωμένου ήρωα, αλλά κυρίως σ' αυτό του γιου του, με τον οποίο ο Κέπες διατηρεί μια δύσκολη, οριακή σχέση. Κι αυτό το μετά βροντοφωνάζει ότι τα σεξουαλικά ερωτήματα που ανάδειξε η δεκαετία του '60 δεν απαντήθηκαν ποτέ. Ποτέ δεν έγινε ειρήνη ανάμεσα στον ρομαντικό έρωτα και το σεξ. Ποτέ δεν υλοποιήθηκαν, ούτε στο ελάχιστο, τα οράματα, πολιτικά και κοινωνικά, εκείνης της μακρινής δεκαετίας. Εξού και το Ζώο που ξεψυχά είναι κάτι περισσότερο από μια ερωτική ιστορία -έστω κι αν συγκλονιστικό μυθιστορηματικό πλαίσιο αποτελούν τα γηρατειά, ο φόβος και η έλευση του θανάτου, η πατρότητα και οι υϊκές σχέσεις, τα ερέβη του πόθου. Από τον τίτλο του ακόμη, δανεισμένο από το στίχο «Κάψετε την καρδιά μου κι αναλώστε την· άρρωστη του πόθου/ Δεμένη σ' ένα ζώο που ξεψυχά» του Γέιτς (γνωστού επίσης για την εμμονή στη σεξουαλικότητα, που τον κατέλαβε σε προχωρημένη ηλικία) είναι μια ελεγεία στο θάνατο. Και μαζί, μια έμμεση κριτική της αμερικανικής κοινωνίας και της φιλελεύθερης δημοκρατίας της, της ακατάπαυστης αναγωγής των πάντων στην ατομική ελευθερία, έννοια φθαρμένη και αυτή και ακυρωμένη, αφού κατάντησε να παράγει εθελόδουλα άτομα, ανίκανα να συμφιλιωθούν με τις αντιφάσεις τους, ανίκανα να ζήσουν την ανθρώπινη μοίρα με την αξιοπρέπεια που προϋποθέτει κάθε αληθινή τραγωδία.

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/05/2002

ΚΡΙΤΙΚΗ



Όταν πριν από μερικούς μήνες ζητήθηκε από τον Τομ Γουλφ να μιλήσει στην τελετή αποφοίτησης του Πανεπιστημίου Ντιουκ, το τρομερό παιδί της αμερικανικής λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας έκλεισε την ομιλία του ως εξής: «Όλα αυτά μου θυμίζουν με κάποιον τρόπο ένα υπέροχο τραγούδι από τους Bloodhound Band, που λέει: "Εγώ κι εσύ, μωρό μου, δεν είμαστε παρά θηλαστικά/ ας το κάνουμε λοιπόν όπως το κάνουν στο Discovery Channel"». Οι στίχοι αυτού του τραγουδιού θα μπορούσαν να στοιχειώνουν το μυαλό του ήρωα του τελευταίου μυθιστορήματος του Φίλιπ Ροθ, σχηματίζοντας για μία ακόμη φορά την εικόνα ενός άντρα μεγάλης ηλικίας που δεν μπορεί να σταματήσει να σκέφτεται γυμνά γυναικεία κορμιά. Με Το ζώο που ξεψυχά όμως ο Ροθ, ο οποίος δεν φημίζεται για τη σεμνοτυφία της γραφής του, φαίνεται να χρησιμοποιεί τη γλαφυρότητα των ερωτικών περιγραφών (ο συγγραφέας έγινε γι' αυτόν τον λόγο στόχος τόσο των αναγνωστών όσο και της λογοτεχνικής κριτικής) για να αφηγηθεί μια ιστορία πάλης ανάμεσα στη λάμψη της νιότης και στη λαγνεία των γερατειών, ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο.

Το ολιγοσέλιδο μυθιστόρημα αποτελεί έκπληξη καθώς έρχεται μετά από την επιτυχία της φιλόδοξης τριλογίας του: Αμερικανικό Ειδύλλιο, Παντρεύτηκα έναν Κομμουνιστή (και τα δύο βιβλία κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις) και The Human Stain (2000). Ο αριθμός των σελίδων όμως δεν αντικατοπτρίζει απαραίτητα το βάθος του νοήματος. «Λοιπόν, όπως ξέρεις, είμαι εξαιρετικά ευάλωτος στην ομορφιά» δίνει το στίγμα του στην πρώτη σελίδα του βιβλίου ο ήρωας και αφηγητής, Ντέιβιντ Κέπες. «Όλοι είναι τρωτοί σε κάτι - εμένα αυτό είναι το αδύνατο σημείο μου. Αντικρίζοντας τη γυναικεία ομορφιά, τυφλώνομαι σε όλα τα άλλα. Έρχονται στο πρώτο μάθημα, κι αμέσως ξέρω ποια είναι για μένα. Υπάρχει ένα διήγημα του Μαρκ Τουέιν όπου ο αφηγητής τρέχει να ξεφύγει από έναν ταύρο, σκαρφαλώνει σε ένα δέντρο, κι ο ταύρος τον κοιτάζει και σκέφτεται: "Είστε το γεύμα μου, κύριε". Ε, λοιπόν, όταν τις βλέπω μέσα στην τάξη, αυτό το "κύριε" μετατρέπεται σε "νεαρή κυρία"».

Η εμμονή του ήρωα με το άλλο φύλο είναι γνωστή σε όσους έχουν διαβάσει το Βυζί (εκδόσεις Γράμματα) και το The Professor of Desire. Στο Ζώο που ξεψυχά ο αφηγητής και ο ήρωας δεν ταυτίζονται ηλικιακά, παρ' ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Ο αφηγητής Κέπες είναι εβδομήντα ετών και αντλεί την επιτυχία του στο άλλο φύλο από τον συνδυασμό διανοητικής ικανότητας και λάμψης που του προσφέρει το σεμινάριο για τελειόφοιτους το οποίο διδάσκει στο πανεπιστήμιο και μια πολιτιστική εκπομπή που παρουσιάζει στην τηλεόραση. Η υπόθεση όμως του βιβλίου αναφέρεται στο κοντινό παρελθόν και ξεκινά πριν από οκτώ χρόνια, όταν ο ίδιος ήταν εξήντα δύο χρόνων και η νεαρή φοιτήτριά του, η Κουβανή Κονσουέλα Καστίγιο, μόλις είκοσι τεσσάρων. Ήταν μια ιστορία σαρκικής έλξης -τουλάχιστον από τη μεριά του-, το χρονικό της οποίας σταματά στην τελευταία τους συνάντηση, δύο χρόνια πριν από την έναρξη της αφήγησης. Αυτό που διαφοροποιεί την υπόθεση από μια οποιαδήποτε ερωτική ιστορία η οποία χαρακτηρίζεται από την ανατροπή δύο κοινωνικών ταμπού (τη μεγάλη διαφορά ηλικίας και τον «ιερό» χαρακτήρα της σχέσης καθηγητή-μαθητή) είναι το τέλος της: κατά τον χρόνο της αφήγησης η Κονσουέλα έχει προσβληθεί από καρκίνο του μαστού - μπορεί και να μη βρίσκεται πια στη ζωή.

Η αφήγηση διατηρεί τη χρονική γραμμικότητά της και ο αναγνώστης ενημερώνεται για την ασθένεια της ηρωίδας μαζί με τον ήρωα και παθαίνει το ανάλογο σοκ. Το γεγονός όμως ότι ο αφηγητής γνωρίζει την κατάληξη διαποτίζει εκ των υστέρων την τρυφερότητα με την οποία περιβάλλει την εικόνα της νεαρής ερωμένης του. Ένα από τα ερωτήματα που φαίνεται να θίγει ο Ροθ είναι ηθικό: μπορεί ένας εβδομηντάχρονος άντρας να ενηλικιωθεί και να αναλάβει τις συναισθηματικές -τουλάχιστον- ευθύνες του; Ο «ασθενής» χαρακτήρας του ήρωα φωτίζεται από τις αντιθέσεις: η «επανάσταση» του 42χρονου γιου του είναι να κάνει πάντα το σωστό και να ενσαρκώνει ένα ηθικά υπερ-υπεύθυνο alter ego του πατέρα του, ενώ ο αφηγητής φαίνεται να απευθύνεται σε κάποιον συνομιλητή, σε μια φωνή που, αν δεν είναι ο ίδιος, αντιπροσωπεύει με κάποιον τρόπο τη συναισθηματική αταραξία του. «Αυτή η ανάγκη. Αυτός ο παραλογισμός. Θα σταματήσει άραγε ποτέ; Ύστερα από λίγη ώρα, δεν ξέρω πια καν τι είναι αυτό που θέλω τόσο απελπισμένα. Τα βυζιά της; Η ψυχή της; Τα νιάτα της; Το απλοϊκό της μυαλό; Ίσως είναι κάτι χειρότερο από αυτά, ίσως τώρα, που ο θάνατος πλησιάζει, επιθυμώ κατά βάθος να μην είμαι ελεύθερος».

Οι ήρωες του Ροθ όσο μεγαλώνουν γίνονται όλο και πιο αντιπαθείς. Ισως γιατί η εμμονή που διατηρούν με τη σεξουαλική τους δραστηριότητα συνδυάζεται πιο ευχάριστα με την ορμή και την περιέργεια της νεαρής ηλικίας. Αυτό που διαφοροποιεί τον Ντέιβιντ Κέπες, στο τρίτο μέρος της μυθιστορηματικής του ζωής, είναι ότι συχνά υποφέρει από τις επιλογές του και τελικά αφήνεται στην κρίση μας.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ , 29-09-2002