Ζούκερμαν Δεσμώτης

Στο Ο συγγραφέας-φάντασμα που διαδραματίζεται τη δεκαετία του 1950 και αποτελεί το πρώτο μέρος της περίφημης Τριλογίας -του σημαντικότερου έργου του Ροθ τη δεκαετία του 1970-, γνωρίζουμε τον Νέιθαν Ζούκερμαν, έναν εκκολαπτόμενο συγγραφέα παθιασμένο με τα Μεγάλα Έργα της παγκόσμιας γραμματείας. Ο Ζούκερμαν περνάει ένα βράδυ στη Νέα Αγγλία, στο απομονωμένο αγρόκτημα του λογοτεχνικού του ειδώλου, του συγγραφέα Ε.Ι. Λόνοφ, και ανακαλύπτει τις αντιφάσεις ανάμεσα στη λογοτεχνία και την πραγματικότητα.
Στο Ζούκερμαν λουόμενος, δεύτερο μέρος της τριλογίας, η δράση μεταφέρεται στο Μανχάταν, στα τέλη της συνταρακτικής δεκαετίας του 1960. Ο Ζούκερμαν, τριαντάρης, υποφέρει από τις άμεσες συνέπειες της λογοτεχνικής φήμης: ο ρομαντικός ιδεολόγος, προστατευόμενος του Ε.Ι. Λόνοφ, είναι πια μια διασημότητα.
Το Μάθημα ανατομίας, τρίτο μέρος της τρολογίας, διαδραματίζεται στο διαμέρισμα του Ζούκερμαν, σε μια ακριβή νεοϋρκέζικη συνοικία την εποχή του σκανδάλου Γουότεργκεϊτ, το 1973. Ο Ζούκερμαν, σαράντα χρονών, υποφέρει από ανεξήγητους πόνους, μετατρέπει το σπίτι του σε νοσοκομείο, αναρωτιέται μήπως το ίδιο του το έργο είναι η αιτία, και στα μάτια του μόνο ο Νίξον αντιμετωπίζει τόσο σημαντικά προβλήματα.
Στο Όργιο της Πράγας, που επέχει θέση επιλόγου της Τριλογίας, παρακολουθούμε τον Ζούκερμαν στη διάρκεια ενός ταξιδιού του στην κατεχόμενη από τους Σοβιετικούς Πράγα εν έτει 1976, με σκοπό να διασώσει από τη λήθη τα έργα ενός άγνωστου συγγραφέα που γράφει στα γίντις, τη γλώσσα των Εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης. Τα μεγάλα ζητήματα της Τριλογίας εξετάζονται από μια εντελώς νέα οπτική γωνία, για να φτάσουμε έτσι στην εντυπωσιακή κατάληξη αυτού του πλούσιου, πολυποίκιλου και πολύπλοκου magnum opus.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Φίλιπ Ροθ είναι παγκοσμίως γνωστός για μία σειρά από πράγματα: για την εβραϊκή του ταυτότητα, για τον όγκο, το εύρος και τη σταθερά υψηλή ποιότητα των μυθιστορημάτων του, για τον έντονα αυτοβιογραφικό χαρακτήρα πολλών από τα βιβλία του και για τη φαλάκρα του. Ηδη από το 1959, όταν πρωτοεμφανίστηκε στην παγκόσμια λογοτεχνική σκηνή με τη συλλογή Αντίο Κολόμπους (εκδόσεις Πόλις), άφησε πολλούς να αναρωτιούνται για τις ομοιότητες ανάμεσα στους αμήχανους, αυτοαναφορικούς νεαρούς των διηγημάτων του και στον ίδιο. Μία δεκαετία αργότερα επέστρεψε με το H νόσος του Πόρτνοϊ (εκδόσεις Γράμματα) και επανέλαβε το μοντέλο του νεαρού, αυνανιζόμενου Αμερικανοεβραίου με τέτοια θέρμη, που ελάχιστοι μπόρεσαν να πιστέψουν ότι το βιβλίο είναι αποκλειστικά προϊόν μυθοπλασίας. Το H ζωή μου ως άντρα (εκδόσεις Πόλις) του 1974 γέννησε τον επιτυχημένο συγγραφέα Πίτερ Τάρναπολ, με τις οικείες για τους αναγνώστες του Ροθ εμμονές και έναν καταστροφικό πρώτο γάμο. Πέντε χρόνια αργότερα το πρότυπο του ήρωα Ροθ ολοκληρώθηκε και ο συγγραφέας ήταν σε θέση να παρουσιάσει τον Νέιθαν Ζούκερμαν, έναν ανατρεπτικό αμερικανοεβραίο συγγραφέα από το Νιούαρκ, φιλόδοξο, γοητευτικό, ενίοτε υστερικό και σταδιακά φαλακρό, ακριβώς όπως και ο ίδιος.

Ο Νέιθαν Ζούκερμαν έκανε το ντεμπούτο του με το Ο συγγραφέας-φάντασμα, το πρώτο μέρος της τριλογίας Ζούκερμαν Δεσμώτης, που το καλοκαίρι που μας πέρασε κυκλοφόρησε και στη γλώσσα μας. Μέσα στις δύο δεκαετίες που ακολούθησαν, ο αγαπημένος ήρωας του Φίλιπ Ροθ συνέχισε τις εμφανίσεις του στο μυθιστόρημα The Counterlife και στην πιο πρόσφατη τριλογία, που απαρτίζεται από τα Αμερικάνικο Ειδύλλιο, Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή και Το ανθρώπινο στίγμα (όλα από τις εκδόσεις Πόλις).

Ας επιστρέψουμε όμως στο Ζούκερμαν Δεσμώτης. H λογοτεχνική δράση του Ζούκερμαν ξεκινά τη δεκαετία του 1950, όταν δεν είναι παρά ένας φιλόδοξος συγγραφέας που κουβαλά το βαρύ φορτίο της εβραϊκής κληρονομιάς και φιλοδοξεί να γίνει διάσημος. Προφητικό ρόλο στη μετέπειτα εξέλιξη της ζωής του παίζει μία διανυκτέρευση σε ένα απομονωμένο αγρόκτημα στη Νέα Αγγλία, όπου ζει το ίνδαλμά του, ο συγγραφέας E. I. Λόνοφ. Εκεί ανακαλύπτει ότι ένα πλούσιο λογοτεχνικό έργο μπορεί να συνεπάγεται μία στερημένη από εμπειρίες ζωή. «Μακάρι να ήξερα κατιτίς για οτιδήποτε» παραδέχεται ο ηλικιωμένος συγγραφέας. «Εδώ και τρεις δεκαετίες, γράφω φαντασίες. Τίποτα δεν μου συμβαίνει ποτέ». H ένταση κορυφώνεται όταν στο ίδιο σπίτι γνωρίζει μία καλλίγραμμη νεαρή κοπέλα, που υποστηρίζει ότι είναι η ίδια η Αννα Φρανκ, που δεν αποκαλύπτει ότι είναι ζωντανή για να συνεχίσει να ζει ως διασημότητα μέσα από το εφηβικό της ημερολόγιο.

Στο δεύτερο μέρος της τριλογίας, «Ζούκερμαν Λυόμενος», ο Νέιθαν Ζούκερμαν είναι δύο δεκαετίες γηραιότερος και επιτυχημένος πλέον συγγραφέας, που βλέπει πολλές από τις προβλέψεις του Λόνοφ να επαληθεύονται και στη δική του ζωή. Ετσι απολαμβάνει τη γνωριμία με μία γοητευτική ηθοποιό, που έγινε διάσημη υποδυόμενη την Αννα Φρανκ στο θέατρο, υφίσταται τις επικρίσεις της εβραϊκής κοινότητας, που υποστηρίζει ότι με το έργο του ενθαρρύνει τον αντισημιτισμό, και συναντά έναν παλιό του γείτονα, που μάλλον κρύβεται πίσω από μία υπόθεση εκβιασμού με θύμα τον ίδιο.

Στο τρίτο μέρος, που έχει τον τίτλο «Μάθημα Ανατομίας», ο σαραντάχρονος Ζούκερμαν βρίσκεται στη Νέα Υόρκη του 1973 και υποφέρει από ανεξήγητους πόνους στον αυχένα, που του έχουν στερήσει κάθε απόλαυση. Μέσα σε ένα παραλήρημα από τον πόνο και τα παυσίπονα, ο Ζούκερμαν προσπαθεί - ανεπιτυχώς - να αντιμετωπίσει τα φαντάσματα του παρελθόντος, ξεσπά υστερικά σε κάθε ευκαιρία και υποδύεται φανταστικά πρόσωπα ακολουθώντας κάθε του παρόρμηση. Μετά την κατάρρευσή του, που του στοιχίζει δύο μπροστινά δόντια και μία εγχείρηση στη γνάθο, ο συγγραφέας-ήρωας καταλήγει, απευθυνόμενος μάλλον σε κάποια ανώτερη δύναμη: «Το φορτίο δεν είναι ότι τα πάντα πρέπει σώνει και καλά να είναι βιβλίο. Είναι ότι τα πάντα μπορούν να γίνουν βιβλίο. Κι ότι καθόλου δεν μετράνε σαν ζωή μέχρις ότου να γίνουν βιβλίο».

«H ζωή έχει τις δικές της ελαφρόμυαλες ιδέες σχετικά με το πώς να χειρίζεται σοβαρούς τύπους σαν τον Ζούκερμαν. Το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να περιμένεις και θα σε διδάξει όλα όσα οφείλεις να γνωρίζεις για την τέχνη του εμπαιγμού». Το κεντρικό θέμα της τριλογίας είναι, από πολλές πλευρές, μία ιστορία ενηλικίωσης με έντονα στοιχεία τραγικής ειρωνείας. Ο Νέιθαν Ζούκερμαν είναι τραγικό πρόσωπο, με την έννοια ότι έχει καταφέρει να πραγματοποιήσει όλα του τα όνειρα, για να γίνει πιο δυστυχισμένος από ποτέ. Σε νεαρή ηλικία λιώνει από πόθο για την υποτιθέμενη Αννα Φρανκ, το άμεμπτο σύμβολο της εβραϊκής ταυτότητας, αργότερα όμως μπορεί να συνουσιαστεί με τη φλογερότερη ενσάρκωσή της. Ωστόσο ποτέ δεν μπορεί να καταφέρει να ξορκίσει τους δαίμονές του, που σχετίζονται με την καταγωγή του και τις προσδοκίες του στενού οικογενειακού του περιβάλλοντος. «Πραγματικά πιστεύεις ότι η συνείδηση είναι μια εβραϊκή εφεύρεση από την οποία είσαι απρόσβλητος;» τον κατακεραυνώνει ο αδερφός του. «Πραγματικά πιστεύεις ότι μπορείς να περνάς καλά, παρεΐτσα μ' όλους τους άλλους γκλαμουράτους γαμίκουλες, χωρίς να ενοχλείσαι από συνειδησιακά θέματα; Χωρίς να ενοχλείσαι από οτιδήποτε άλλο πέρα από το να διαπιστώνεις πόσα αστειάκια μπορείς να πεις για τους ανθρώπους που σε αγάπησαν περισσότερο σ' αυτό τον κόσμο;» Ο Ροθ δεν μπορεί να μας πείσει ότι η ιστορία που αφηγείται δεν σχετίζεται με την ίδια του τη ζωή, ωστόσο η τραγωδία του Ζούκερμαν είναι ότι κανένας δεν πιστεύει ότι το γνωστότερό του βιβλίο είναι προϊόν μυθοπλασίας, ιδιαίτερα όσον αφορά τα πρόσωπα που όλοι συσχετίζουν με τους γονείς του. Το όνειρό του γίνεται πραγματικότητα, αλλά ο ίδιος καταλήγει να ζει κυνηγημένος από το φάντασμα του ίδιου του εαυτού του.

Πρόκειται ασφαλώς για ένα από τα σημαντικότερα έργα του αμερικανοεβραίου συγγραφέα. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην προσεγμένη ελληνική έκδοση, στην άρτια μετάφραση, στις σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου και στο λιτό πλην υπέρκομψο εξώφυλλο.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-09-2004