Το σκάνδαλο

Το 1935, σε μια μικρή πόλη του αμερικανικού Νότου, μια νεαρή μαύρη βιάζεται και δολοφονείται από τον γόνο μιας πλούσιας οικογένειας. Οι αρχές θα κάνουν τα πάντα για να κουκουλώσουν το γεγονός. Σε αυτό το περιβάλλον ρατσισμού και σεξουαλικής βίας, ο Τζιμ, ήρωας του μυθιστορήματος, ερωτεύεται μια μαύρη, την Άντζελα. Η σχέση τους θα προκαλέσει τον φθόνο και την οργή της μικρής κοινότητας: η Άντζελα κλείνεται σε οίκο ανοχής και ο Τζιμ υποχρεώνεται να φύγει για τη Βοστόνη. Οι δύο εραστές όμως αντιστέκονται στον πουριτανισμό και στις φυλετικές προκαταλήψεις της αμερικανικής κοινωνίας της δεκαετίας του 1930, που χαρακτηρίζουν όχι μόνο τους λευκούς αλλά και τους μαύρους.



Ο Γάλλος συγγραφέας, κριτικός και ακαδημαϊκός Ζαν-Μαρί Ρουάρ, στο έργο του αυτό, τοποθετεί τη δράση στην πουριτανική αμερικανική κοινωνία της δεκαετίας του 1930, επαναλαμβάνοντας τα αγαπημένα του θέματα: το ερωτικό πάθος, τη δικαιοσύνη, την πορνεία, την κοινωνική υποκρισία, τον ηθικολογικό και θρησκευτικό φανατισμό.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η πρώτη λέξη στο μυθιστόρημα του Γάλλου ακαδημαϊκού Ζαν-Μαρί Ρουάρ με σκηνικό φόντο τον αμερικανικό Νότο της δεκαετίας του '30, είναι «γαλήνη». Ο συγγραφέας κατοπτεύοντας το Νόρφολκ αντικρίζει μια πόλη με «ανθρώπινες διαστάσεις». Η θεώρησή του, καίτοι πανοραμική, αποδεικνύεται βαθμιαία περισσότερο σαρκαστική παρά περιγραφική. Κάπου καίει μια φωτιά. Παρά τη θερμότητα που αντανακλά, ο παρατηρητής μάς προειδοποιεί για τη δυσωδία της. Στο τέλος του μυθιστορήματος μια άλλη φωτιά, άγρια και φονική, πυρπολεί τον πρωταγωνιστή καθώς και την καλύβα όπου στέγασε τις «καυτές νύχτες» του σκανδαλώδους πάθους του. Ο πάλλευκος Τζιμ Γκόρντον, μεγαλωμένος «στη ζέστη [...] του ηθικοπλαστικού θερμοκηπίου», μέσα σε ένα οικογενειακό περιβάλλον, δηλαδή, που του εμφύσησε τη στωικότητα και την πειθαρχία στην «κοινωνική νόρμα» και στις επιταγές της, ανακαλύπτει όψιμα πως διαθέτει μια μικρή εσωτερική φλόγα, έτοιμη να αναζωπυρωθεί. Η πρώτη σπίθα ξεπετάγεται όταν ερωτεύεται μια νεαρή μαύρη. Ωστόσο, ο διάπυρος ερωτικός του πόθος δεν ενθαρρύνει μία εξίσου σφοδρή ανάφλεξη όταν με την αποκάλυψη του δεσμού η κοπέλα τιμωρείται, υποβαλλόμενη σε ταπεινωτικές δοκιμασίες. Ομως και ο Τζιμ δεν αργεί να κατακαεί από τις εκρήξεις του ηφαιστειακού παρελθόντος. «Αυτό το παρελθόν ήταν συνεχώς παρόν, σαν φλεγόμενο παραπέτασμα πίσω από το οποίο αναμοχλεύονταν η ανηθικότητα, η λαγνεία, η βία, η τσαλακωμένη αθωότητα».



Νομικές ταχυδακτυλουργίες



Το μυθιστόρημα κλείνει με την ειδυλλιακή εικόνα του ποταμού που κυλάει ανεπηρέαστος από τις εφήμερες αντανακλάσεις του, εικόνα ευφραντική, ανάλογη της εναρκτήριας «γαλήνης». Στο αμνησιακό αυτό ποτάμι είχε βρεθεί το πτώμα μιας μαύρης, θύματος δολοφονίας, έγκλημα του οποίου η αποκάλυψη της επιχειρούμενης συγκάλυψής του πυροδοτεί αναταράξεις στις εύφλεκτες, ούτως ή άλλως, σχέσεις των δύο κοινοτήτων του Νόρφολκ, της λευκής και της μαύρης. Ενα πτώμα «χωρίς δικαστική ταφόπλακα» καταφέρνει, προς έκπληξη των πάντων, να φανερώσει πως η ανοχή μεταξύ των δύο κόσμων υπήρξε εξαρχής διάτρητη. Παραπλεύρως, η δικαιοσύνη δοκιμάζει την ευλυγισία της προκειμένου να απονεμηθεί υπέρ των ισχυροτέρων. Οι νομικές ταχυδακτυλουργίες καταδεικνύουν την αναιμική εκτίμηση των προνομιούχων κοινωνικών στρωμάτων προς τη νομοθεσία και τη σαφή πρόκριση του νόμου της σιωπής. Κάπου στο βιβλίο κάποιος όχι και τόσο ευρυμαθής, αλλά οπωσδήποτε ευρηματικός, αναφέρει τον Μοντεσκιέ σαν «έναν Γάλλο που ανακάλυψε κάποιο νησί στον Ειρηνικό και τον κατασπάραξαν οι κανίβαλοι». Πέρα από τη θρυλική αβρότητα των Γάλλων απέναντι στους Αμερικανούς, η εξωφρενικότητα του σφάλματος είναι δηλωτική της διαπεραστικής ειρωνείας που πυρώνει υποδόρια την αφήγηση. Ειρωνεία ευφυής, εξαιρετικής ευστοχίας, χάρη στην οποία αποσοβούνται τόσο οι μελοδραματικές θρηνωδίες όσο και οι μανιχαϊκές ευκολίες. Ο Ρουάρ διαμοιράζει ακριβοδίκαια τα βέλη του στους χαρακτήρες της ιστορίας του, ανεξαρτήτως του πού ανήκουν. Τα πρόσωπα, στην πλειονότητά τους, μοιάζουν με αδέξιους σκηνοθέτες της πραγματικότητας, υποδυόμενα ταυτόχρονα μια επινοημένη εκδοχή του εαυτού τους, δέσμια ψευδαισθήσεων και χιμαιρικών απαντοχών. Η αλήθεια τούς είναι θεμιτή και χρήσιμη ει μη μόνον σε προσεκτικά υπολογισμένες δόσεις, καθότι μια ενδεχόμενη υπερδοσολογία θα τους αποσπούσε από την πολύτιμη εθελοτυφλία τους. Το ποινικό δίκαιο ενδύεται μια καινοφανή υποκειμενικότητα με απόληξη τη νομιμοποίηση της παραβατικότητας. Οι μυθοπλαστικοί κάτοικοι του Νόρφολκ, ισχυροί και αδύναμοι, φαίνονται να πάσχουν από συλλογική τύφλωση, αναπηρία που περιφρουρούν με ζήλο. Αν οι λευκοί παραμένουν πεισματικά αγκυροβολημένοι στην παρελθοντική τους υπεροχή, παραβλέποντας τις αδικίες που αυτή συνεπάγεται, οι μαύροι, υποχείριοι της μοιρολατρίας τους, εμφανίζονται ανέτοιμοι να απαλλαγούν από τα συμπλέγματα κατωτερότητας και τη δουλική συμπεριφορά. Ο Ρουάρ σβήνει με απαράμιλλη διεισδυτικότητα τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο έννομο και το έκνομο για να διατυπώσει έναν εμβριθή στοχασμό πάνω στις έννοιες της ηθικής και του δικαίου.



Ενδιαφέρουσες αντινομίες



Σπουδαία η προσωπογραφία του Τζιμ Γκόρντον, ο οποίος από την αβουλία και την αδράνεια περνάει διστακτικά στη διαμαρτυρία για να γίνει εντέλει παρανάλωμα καταμεσής διασταυρούμενων πυρών. Αξίζει να προσεχθεί πως η εξόντωσή του προέρχεται από τους τύποις εχθρούς του, τα δικαιώματα των οποίων επιχειρεί ανεπιτυχώς να υπερασπίσει· έκβαση που υποδηλώνει εν μέρει το ανέφικτο της απόσχισής του από την κοινωνική του τάξη. Ενδεικτική των αντινομιών του ψυχισμού του η σκηνή της διάσωσης των ναυαγών, τη στιγμή που ο ίδιος σκέφτεται σοβαρά την αυτοκτονία. Ο ηρωισμός του, εν προκειμένω, αποδεικνύεται περισσότερο μια πράξη ανακλαστική παρά εγγενές στοιχείο της ιδιοσυγκρασίας του. Αντιφατική, επίσης, η αφοσίωσή του στην Αντζελα. Ο έρωτας του Τζιμ για τη μαύρη γυναίκα είναι, ώς έναν βαθμό, συναρτημένος με τις προκαταλήψεις που συγκροτούν τον «εθιμικό» ρατσισμό της περιοχής. Το σώμα της τον σαγηνεύει επειδή ακριβώς είναι απαγορευμένο. Ο πόθος του είναι κατακριτέος στο μέτρο που αντιβαίνει στις κοινωνικές συμβάσεις. Παράλληλα, όμως, η ερωτική του επιθυμία προβάλλει αλληλένδετη με την κοινωνική ευταξία που απειλεί να διασαλεύσει. Η Αντζελα τον θέλγει καθώς στο πρόσωπό της αντικρίζει ό,τι και οι υπόλοιποι της ιδίας δερματικής απόχρωσης με εκείνον, δηλαδή τον «άλλο», το «ξένο», απωθητικό και συνάμα ερεθιστικό. «Ηταν η ακολασία προσωποποιημένη, το έρεβος, ο Διάβολος». Δίχως αυτές τις φορτισμένες συμβολοποιήσεις η Αντζελα κατά πάσα πιθανότητα δεν θα ήταν το ίδιο επιθυμητή.

«Αγαπώντας την, ο Τζιμ αισθανόταν ότι νικούσε τον ίδιο του τον εαυτό». Μια υπέρβαση εκ του ασφαλούς, δεδομένης της εδραίας εμπιστοσύνης του ήρωα στο απυρόβλητο της τάξης του, η οποία, εν πολλοίς, ουδόλως θορυβείται από την ουτοπική του πρόθεση της διάρρηξης των κοινωνικών δομών. Αν ο Τζιμ προβαίνει σε παράτολμες μετακινήσεις, παίρνοντας αποστάσεις από το οικείο περιβάλλον του, η Αντζελα ακινητοποιείται στον στερεότυπο ρόλο της, του φύσει και θέσει κατώτερου, διασφαλίζοντας, με την αναγκαστική της ακινησία, τη διαιώνιση της κοινωνικής ευρυθμίας. Η ίδια η αγάπη του Τζιμ, στο όνομα της οποίας δρα, τίθεται εντέχνως από τον συγγραφέα υπό συνεχή αμφισβήτηση, με την επιτήδεια υπογράμμιση του αμιγώς σεξουαλικού της χαρακτήρα μέσω της επαναλαμβανόμενης αναφοράς του εφηβαίου της Αντζελας κατά τις αναπολήσεις του εραστή της. Οταν εκείνος αναλογίζεται με συντριβή τα μαρτύρια που αυτό το πυρφόρο πάθος επιφυλάσσει στην ερωμένη του, δεν παύει να την ανακαλεί συρρικνωμένη σε παραδείσιο αιδοίο. Ωστόσο, ακόμα και η σεξουαλική έλξη που αισθάνεται για εκείνη δεν είναι εντελώς ανόθευτη από υστεροβουλία. Ο Τζιμ τοποθετεί το σώμα της πάνω από τις ρατσιστικές μικρόνοιες και τη μισαλλοδοξία, κυρίως επειδή αυτό το σώμα συνιστά το πλέον ζωτικό εχέγγυο της προσωπικής του ευτυχίας. Εν ολίγοις, στο έξοχο σκιαγράφημα του κεντρικού προσώπου δεσπόζει η καταφανώς αντιηρωική του παλινδρόμηση ανάμεσα στην αντίρρηση και στην κατάνευση.

Ο Ζαν-Μαρί Ρουάρ μέσα από ποικιλόχρωμες ενσαρκώσεις του Κακού επιχειρεί τη διερεύνηση των περιθωρίων έκφρασης του Καλού· μείζον ζητούμενο κάθε συστήματος ηθικής, φιλοσοφίας και θρησκείας. Υπό μία έννοια, το σκάνδαλο που ενοχοποιεί τον Τζιμ ισοδυναμεί με την ολιγωρία του Καλού.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/05/2008