Οι Γραικύλοι ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

ΚΡΙΤΙΚΗ





Ευοίωνο σημείο και καθόλου σύνηθες μια πεζογραφική σειρά ελλήνων συγγραφέων να αγκαλιάζει και έναν αποθανόντα· όταν, κατά κανόνα, οι ζώντες, κυρίως οι νεότεροι, καταλαμβάνουν ηγεμονικά το πεδίο. Η επιλογή του Ρόδη Ρούφου χαροποιεί επιπροσθέτως καθώς τα βιβλία του, λίγα τον αριθμό και σπαρμένα σε περισσότερους εκδότες, βρίσκονται εδώ και καιρό εκτός αγοράς, όπως έμειναν το 1972 με τον θάνατό του.

Το μυθιστόρημα Οι Γραικύλοι μοιάζει το προσφορότερο για μία πρώτη γνωριμία ενός νεότερου αναγνωστικού κοινού με τον Ρ. Ρούφο, λογοτέχνη της λεγομένης πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που όμως έφυγε νωρίς, προτού οι σημερινοί μεσήλικοι συγγραφείς αρχίσουν καν να δημοσιεύουν. Αν και η επανέκδοση της ακόμη και σήμερα αμφιλεγόμενης τριλογίας του γύρω από την Αντίσταση και τον Εμφύλιο, το Χρονικό μιας Σταυροφορίας, δεν θα εστερείτο ενδιαφέροντος, περισσότερο από μισό αιώνα μετά τα γεγονότα και μία εικοσιπενταετία από την τελευταία έκδοσή της. Γιατί η τριλογία, όπως και τα άλλα δύο έργα του Ρ. Ρούφου για τον Κυπριακό Αγώνα, το θεατρικό Η μέρα της κρίσης και το μυθιστόρημα Η χάλκινη εποχή, αφορούν περασμένες εποχές που οι σημερινοί αναγνώστες μόνο αόριστα γνωρίζουν, μια και βρίσκονται πέραν της προσωπικής εμπειρίας τους και ταυτόχρονα είναι σχετικά πρόσφατες ώστε να διδάσκονται.

Μαγιά στα μυθιστορήματα του Ρ. Ρούφου τα βιώματά του ως φοιτητή και κατόπιν ως διπλωμάτη. Εξαίρεση, Οι Γραικύλοι, ιστορικό μυθιστόρημα που έγραψε στις αρχές της δεκαετίας του '60, ενώ ετοίμαζε διδακτορική διατριβή με το ίδιο θέμα, επωφελούμενος της παραμονής του στο Παρίσι ως συμβούλου της εκεί ελληνικής πρεσβείας. Το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε μόλις στις αρχές του 1967 από τις εκδόσεις Ικαρος και έτυχε μιας ακόμη έκδοσης, το 1971.

Την άνοιξη του 1999 Οι Γραικύλοι έρχονται να αναμετρηθούν με τα ιστορικά μυθιστορήματα των νεοτέρων. Να σημειώσουμε πως, όταν ο Ρ. Ρούφος έγραφε το μυθιστόρημα, είχε περίπου την ίδια ηλικία με αυτούς και, όπως φαίνεται, παραπλήσιους στόχους. Σύμφωνα και με την καταληκτική σημείωσή του, ανασταίνοντας τη συγκεκριμένη ιστορική εποχή, επιζητούσε να μεταφέρει ένα ορισμένο δίδαγμα στους συγκαιρινούς του. Μάλιστα, ο Μ. Βίτι, προβληματιζόμενος εν γένει σχετικά με το ιστορικό μυθιστόρημα, με αφορμή τους Γραικύλους, παρατηρεί: «Η ιστορική θεματολογία μπορεί να λειτουργήσει και ως ομόλογο δυσμενών συγχρόνων καταστάσεων και να ικανοποιήσει τα ίδια αιτήματα κριτικής αντιμετώπισης όπως και ένα μυθιστόρημα με σύγχρονο θέμα».

Επίκαιρο λοιπόν το μυθιστόρημα τις παραμονές της δικτατορίας. Γιατί όχι και στις ημέρες μας, σύμφωνα και με το οπισθόφυλλο, αφού αναφέρεται σε μία από τις δυστυχώς όχι και λίγες εποχές που οι Ελληνες εκπίπτουν στην εκτίμηση των κρατούντων αυτού του κόσμου. Πρώτοι οι Ρωμαίοι αποκάλεσαν τους Ελληνες Γραικύλους, προτού ακόμη η Ελλάδα γίνει επαρχία τους· όταν η πόλη των Αθηνών ήταν αυτόνομη, αν και ουσιαστικά εξαρτιόταν από τις ορέξεις των ισχυρών στους ελληνιστικούς χρόνους, του Μιθριδάτη στην Ανατολή και του Σύλλα στη Ρώμη.

Κατά τη γνώμη μας, το γεγονός ότι το μυθιστόρημα γράφτηκε εκ παραλλήλου με την ιστορική έρευνα που απαιτεί μία διδακτορική διατριβή εν πολλοίς το χαρακτηρίζει. Βασικό γνώρισμα των Γραικύλων, η εστίαση σε ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα του πρώτου μιθριδατικού πολέμου: από τις αρχές του 88 π.Χ. ­ όταν οι Αθηναίοι, μετά τη μακρόχρονη διακυβέρνηση των Ολιγαρχικών φιλορωμαϊκής πολιτικής, συμμαχούν με τον βασιλέα του Πόντου Μιθριδάτη, παρασυρμένοι από τον δημαγωγό Αθηνίωνα της μερίδας των Δημοκρατικών ­ ως τα ξημερώματα της πρώτης του μήνα Ανθεστηρίωνα, του έτους 86 π.Χ., οπότε ο Σύλλας καταλαμβάνει την Αθήνα.

Ενα άλλο χαρακτηριστικό του μυθιστορήματος είναι η λεπτομερής αναπαράσταση των ιστορικών γεγονότων, στα οποία και στηρίζεται η δράση, όπως και οι δραματικές κορυφώσεις: οι δύο εκστρατείες εναντίον της ανθηρότατης τότε Δήλου, που διαφώνησε με την προστάτιδα πόλη των Αθηνών και έμεινε πιστή στους Ρωμαίους, με αποτέλεσμα την καταστροφή της. Προπάντων, η πολύμηνη πολιορκία από τους Ρωμαίους των Αθηνών και ο λιμός που βασάνισε τους υπερασπιστές της πόλης. Ενδεικτική είναι και η πιστή απόδοση των ιστορικών προσώπων, χωρίς διάθεση διακωμώδησης. Μάλιστα, ο Ρ. Ρούφος υιοθετεί νεότερες απόψεις που θέλουν τον σοφιστή Αθηνίωνα διαφορετικό πρόσωπο από τον απεσταλμένο του Μιθριδάτη και τύραννο των Αθηνών Αριστίωνα.

Αυτά τα χαρακτηριστικά συνδυάζονται με αρετές που οφείλονται στην τέχνη του μυθιστοριογράφου, όπως η εναργής αναπαράσταση της καθημερινής ζωής στην Αθήνα και οι λυρικές περιγραφές της πόλης ως ενός ειδυλλιακού τόπου για τον περίπατο στοχαστών. Επιπροσθέτως η μυθοπλασία συμπληρώνει τα διάκενα της ιστορίας με ερεθιστικές λεπτομέρειες. Λ.χ., ο Πλούταρχος διαβεβαιώνει ότι ο Σύλλας ενέδωσε στα παρακάλια της τέταρτης συζύγου του, της ισχυρής Καικιλίας Μετέλλας, που είχε ερωτευτεί έναν νεαρό Αθηναίο. Επίσης ο συγγραφέας αυτοσχεδιάζει με τα αμφιλεγόμενα ιστορικά πρόσωπα όπως ο περιπατητικός φιλόσοφος Απελλικών, τον οποίο σκιαγραφεί έκλυτο και ανίκανο στην τέχνη του πολέμου, όπως και ήταν, παραβλέποντας σε αυτόν τον δαιμόνιο συλλέκτη συγγραμμάτων.

Ο Ρ. Ρούφος προτιμά οι πρωταγωνιστές στο μυθιστόρημα να είναι πλασματικά πρόσωπα. Διακριτικά αποδίδει τα ανεκτικά ήθη της εν λόγω μεταβατικής εποχής, όταν ένας αριστοκράτης Αθηναίος είχε το ελεύθερο να διαλέξει για σύντροφο μία εβραία δούλη.

Τέλος, διαθέτει μεγάλη έκταση για τις συζητήσεις φιλοσόφων διαφορετικών σχολών. Σε αντίθεση με τους σημερινούς νεότερους συγγραφείς, ο Ρ. Ρούφος δεν υπογραμμίζει τις αντιστοιχίες με τη σύγχρονη εποχή, αλλά αφήνει να υποδηλώνονται, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στη στέρεα δομή του μυθιστορήματος, χωρίς μορφικούς νεωτερισμούς.

Οπως και στα προηγούμενα βιβλία του Ρ. Ρούφου, η αφήγηση παρακολουθεί την οπτική του σκεπτικιστή με τον τρόπο που την εκφράζουν δύο μυθιστορηματικά πρόσωπα, ο αλεξανδρινός φιλόσοφος Ερμείας και ο βασικός χαρακτήρας, ο Δίων· ένας διαχρονικός ήρωας στο μυθιστορηματικό σύμπαν του συγγραφέα. Γιατί όχι ένα alter ego; Ο Δίων στους Γραικύλους είναι ένας «καλογεννημένος» νέος, γιος του πλούσιου αριστοκράτη Χαρμίδη, με σπουδές ιατρικής στην Αλεξάνδρεια. Ιδεολογικά αμφίρροπος ωστόσο στις κρίσιμες ώρες, τον κερδίζουν οι δημοκρατικές ιδέες.

Καλογεννημένος και ο συγγραφέας, από πατρινή οικογένεια επιφανών, πάππου προς πάππο πολιτευτές, γιος του Λουκά Κανακάρη Ρούφου, που διετέλεσε και υπουργός Εξωτερικών. Ακόμη και το ψευδώνυμο Πρεβελέγγιος που ο Ρ. Ρούφος χρησιμοποίησε στα τρία πρώτα μυθιστορήματά του είναι το πατρώνυμο της μάμμης του εκ πατρός Κυριακής Προβελεγγίου του Ιωάννη, από γνωστή ως και σήμερα σιφνιώτικη οικογένεια. Με σπουδές νομικής στην Αθήνα και στο Παρίσι, ο Ρ. Ρούφος τάχθηκε και αυτός στα χρόνια της δικτατορίας με τις δημοκρατικές δυνάμεις. Σε κάθε περίπτωση, ήρωας και συγγραφέας παρέμειναν διά βίου «πολίτες του κόσμου».

Και μία τελευταία παρατήρηση για την κριτική του Βάσου Βαρίκα, δημοσιευμένη στις 16.7.1967, που υποδέχθηκε την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος. Μικρή η χρονική απόσταση μεταξύ της έκδοσης και της κριτικής, λίγοι μόνο μήνες, κι όμως τα πολιτικά και κοινωνικά συμφραζόμενα, καθοριστικά τόσο για τη λογοτεχνία όσο και για την κριτική, έχουν αλλάξει άρδην. Ο Β. Βαρίκας εγκωμιάζει το μυθιστόρημα αλλά επικρίνει τον σκεπτικισμό του κεντρικού ήρωα, του Δίωνα.

Ποιος όμως γνωρίζει πώς θα κατέληγε το μυθιστόρημά του ο Ρ. Ρούφος αν έγραφε τις τελευταίες σελίδες μετά το Απριλιανό Κίνημα; Αν πάλι τις έγραφε σήμερα, δεν θα μπορούσε να βρει επιμύθιο που να εκφράζει εντελέστερα τις επικρατούσες απόψεις: «Υπάρχουν κι άλλες διαστάσεις του μεγαλείου μιας χώρας πέρα από την πολιτική εξουσία... Μπορούμε εμείς οι Ελληνες να μείνουμε οι λόγιοι, οι καλλιτέχνες, οι στοχαστές της καινούργιας οικουμένης».

Και για όσους αρέσκονται στις συμπτώσεις, Οι Γραικύλοι είναι ο τίτλος και ενός σχεδιάσματος θεατρικού, γραμμένου μάλλον στο Παρίσι, έναν αιώνα νωρίτερα, από έτερο Πατρινό, τον ξεχασμένο σήμερα ποιητή και δραματουργό Σπύρο Βασιλειάδη.



Μάρη Θεοδοσοπούλου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-09-1999