Πέδρο Πάραμο

Το εμβληματικό έργο της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας επανακυκλοφορεί σε νέα μετάφραση, της Έφης Γιαννοπούλου, και περιλαμβάνει επίμετρο με κείμενα των Κάρλος Φουέντες, Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, Σούζαν Σόνταγκ.


«Δεν είναι περισσότερες από τριακόσιες σελίδες,... αλλά πιστεύω ότι θα έχουν την ίδια αντοχή στο χρόνο με τις σελίδες που έχουν διασωθεί από το έργο του Σοφοκλή.»

Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες

Ένας γιος αναζητά τον άγνωστο πατέρα του, τηρώντας την υπόσχεση που έδωσε στην ετοιμοθάνατη μητέρα του. Έτσι ξεκινά το Πέδρο Πάραμο. Ο Χουάν Πρεσιάδο, σαν σύγχρονος Τηλέμαχος, επιστρέφει στην εδεμική Κομάλα των μητρικών αναμνήσεων, που έχει όμως μετατραπεί σε κόλαση εξαιτίας της καταστροφικής μανίας του πατέρα του, του Πέδρο Πάραμο. Μυθιστόρημα πολυφωνικό, με πρωτοποριακή δομή, το Πέδρο Πάραμο άνοιξε νέους δρόμους σε όλη τη λατινοαμερικανική λογοτεχνία. Ο Ρούλφο συνδυάζει την ιστορία της μεξικανικής επανάστασης με το υπόστρωμα μιας οικομενικής μυθολογίας και καταφέρνει να φτάσει στο βαθύτερο πυρήνα του τοπικού, του μεξικανικού, και να το καταστήσει καθολικό, παγκόσμιο.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ
«... Η αγωγή (του ήρωα) Χουάν Πρεσιάδο, όχι μια αισθηματική αγωγή, ούτε ένα Bildungsroman, αλλά ένα Totensroman, ένα μυθιστόρημα για το θάνατο, και ένα Angstraum, ένα όνειρο για το φόβο, συνίσταται σε ένα ταξίδι προς την αρχή για να φτάσει στον πατέρα και να ανακαλύψει ότι ο πατέρας είναι ιστορία και η ιστορία είναι άδικη και ότι ο πατέρας, ο αρχηγός, ο κατακτητής, πρέπει να πεθάνει για να εισέλθει στο αιώνιο παρόν, που είναι ο θάνατος...»

Με αυτές τις πολύ εύστοχες φράσεις ο Κάρλος Φουέντες, ανάμεσα σε άλλες έξοχες παρατηρήσεις για το Πέδρο Πάραμο, αντιμετωπίζει σε κάποιο σημείο της ανάλυσής του το θρυλικό μυθιστόρημα του Μεξικανού Χουάν Ρούλφο (1917-1986). Το κείμενο του Κ.Φ. δημοσιεύεται στην ελληνική έκδοση του βιβλίου, που μετέφρασε με ζωντανό και εύφορο τρόπο η Εφη Γιαννοπούλου. Ας μη μείνουμε, όμως, στην ψυχαναλυτική πλευρά του βιβλίου, την οποία θίγει ο Φουέντες.
Εργα όπως το συγκεκριμένο του ολιγογράφου Χ. Ρούλφο, συγγραφέα που πέρασε πλέον στην περιοχή του μύθου για την ισπανόφωνη, κυρίως, λογοτεχνία, είναι μοιραίο να προκαλούν, πριν από το θαυμασμό, αμηχανία με τις αιρετικές τους προτάσεις: επειδή, συνήθως, μαθαίνουμε να αγαπάμε πράγματα, διότι δεν έχουμε εξ ορισμού τις προϋποθέσεις για οτιδήποτε. Και το Πέδρο Πάραμο εντάσσεται στην κατηγορία των έργων εκείνων τα οποία χρειάζονται την κουλτούρα και την αγάπη διά της επιμελείας για να τα οικειωθούμε.

Η όποια προσπέλαση κάθε παρόμοιου κειμένου, συνειρμικού-ποιητικού, που εξωτερικά διατηρεί τα προσχήματα ενός αφηγηματικού πεζού (για να τα ανατρέψει βαθμιαία), έχει ανάγκη κάποιας περικύκλωσης διανοητικής, πέρα από τα βαθύτερα σημεία επαφής μας μαζί του. Διότι ένα καλλιτέχνημα είναι, ταυτόχρονα, και η ιστορία που γράφει «εκτός πεδίου», μέσα στη διαδικασία ολοκλήρωσής του. Εννοώ ότι το Πέδρο Πάραμο πρέπει να αντιμετωπισθεί, και αυτό, συμψηφιστικά, με άλλα συμφραζόμενα της κουλτούρας, της Ιστορίας του Μεξικού και της λατινοαμερικανικής πραγματικότητας, παλιάς και νέας. Συν, βέβαια, τα ατομικά δεδομένα που στηρίζουν το υπόβαθρό του, τα βιογραφικά, ούτως ειπείν, του δημιουργού, ο οποίος έγραψε το μυθιστόρημα στα 1956, όντας θύμα οικογενειακής τραγωδίας για ιδεολογικούς λόγους.
Μια γραφή σαν του Ρούλφο απαιτεί, δηλαδή, κατ' αρχάς και ερμηνευτική προσέγγιση, πριν περάσει κανείς σε πιο προσωπική, εντυπωσιολογική ανάγνωση. Και από σχετικές απόπειρες άλλο τίποτα... Πλείστοι όσι θεωρητικοί της λογοτεχνίας και συγγραφείς (ο Μάρκες, ο Μπόρχες κ.ά.) έχουν καταπιασθεί με το γριφώδες αυτό έργο, που μπορούμε, αναλογικά, να το παρομοιάσουμε με ένα άλλο μυθιστόρημα -αν και «ποταμό»- το πυκνότατο Paradiso του Κουβανού Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Αξίζει, πάντως να διαβάσει κανείς μία από αυτές τις μελέτες, π.χ. τη μικρή του Φουέντες.
Το κείμενο του Ρούλφο, είναι, βέβαια, πιο βραχύ, αλλά το ίδιο με το βιβλίο του Λίμα ανθεκτικό σε απόπειρες ανώδυνης διεκπεραίωσης. Τι έχουμε, όμως, μπροστά μας ανοίγοντας το Πέδρο Πάραμο;
Διαθέτει, όπως είπαμε, τη μορφή ενός σύντομου μυθιστορήματος και ως στόρι, ένα ταξίδι. Ο ήρωας, Χουάν Πρεσιάμο, γιος του μακιαβελικού στρατιωτικού Πέδρο Πάραμο, ταξιδεύει, ύστερα από προτροπή της ετοιμοθάνατης μητέρας του, στη γενέτειρά της Κομάλα, για να συναντήσει, όπως ο Τηλέμαχος, τον πατέρα του. Φτάνει σε έναν μη τόπο, σε κάποιο υπερπέραν, όπου ο καταργημένος χωρόχρονος ανοίγει περίεργα τα πέταλά του. Ο Πρεσιάμο αρχίζει να χάνει την ατομικότητά του, η οποία διαχέεται σε άλλα πρόσωπα και γεγονότα, ενώ σκιές, σιωπές και ψίθυροι κρυσταλλώνουν μια άλλη πραγματικότητα. Ετσι, μέσα σε αυτόν τον κόσμο τού εκείθεν, οι ιστορίες των διαφόρων προσώπων που παρουσιάζονται καταργούν την αυτοτέλειά τους, γίνονται κοινές, τα πάντα πλάθονται με μία «προθύλη», σε ένα απίστευτο χωνευτήρι διαθέσεων, διαθλάσεων και αντικατοπτρισμών.

Κάποια αφηγηματικά προσχήματα τηρούνται. Ο ήρωας μοιάζει να βυθίζεται στο αντιφατικό παρελθόν του πατέρα του, που σκιαγραφείται ως ο κλασικός κακός με την αιμορραγούσα συναισθηματική πληγή που τον καθορίζει, έναν ανεκπλήρωτο έρωτα. Οι αφηγητές μοιράζονται τις «γωνίες» επίσης. Ο Ρούλφο προσπαθεί να φανταστεί τη μη γλώσσα των νεκρών, ένα είδος -μας αφήνει να καταλάβουμε- διαλυμένου οργάνου, όπως συμβαίνει στον ονειρικό κώδικα. Πρόθεσή του είναι να μεταδώσει την αίσθηση μιας συνεννόησης μέσω άπειρων διακοπών από τις επεμβάσεις μιας τρελής σιωπής. Παράλληλα η σκέψη, παράλογα κι αυτή αποσυντονισμένη, με ένα αδιάκοπο περα-δώθε, αναβοσβήνει. Και όμως, ο Ρούλφο μάς μιλάει για την Ιστορία του Μεξικού, της οικογένειάς του, τις γενοκτονίες των Ισπανών κατακτητών, τα ιδιωτικά των ηρώων του. Τα σπαράγματα στρώνουν ένα ατελές και ανάπηρο παζλ, που περιγράφει τη συλλογική και ατομική μοίρα μολυσμένη από το θάνατο.
Με αυτόν το συντελεστή εξουδετερώνει οποιαδήποτε άλλη προσέγγιση του πραγματικού και εγκαθιστά στο κέντρο του μόνο το φανταστικό είδωλο που δημιουργεί το προσωπικό βλέμμα. Εκεί, λοιπόν, στήνεται ένας μυθικός χορός, μια αγωνιακή συνθήκη που προσπαθεί, όσο προλαβαίνει βιολογικά το υποκείμενο, να συνθέσει μύθους ερμηνείας του κόσμου. Και όταν το γνωστό ρολόι χτυπήσει, ο όποιος Πρεσιάμο θα κοιτάξει πίσω του διαπλέοντας την Αχερουσία και θα δει όλο αυτό το παρανοϊκό θέατρο ποικιλιών.
Πασίγνωστη η ερωτική σχέση των Μεξικανών με το θάνατο. Κάτι σαν «ημέρα νεκρών» περιγράφει ο Ρούλφο την περίεργη «δεξίωσή» του. Και φυσικά ο μαγικός ρεαλισμός έχει τον πρώτο λόγο, χρησιμοποιώντας τα σκοτεινά μοτίβα του «βαθύτερου Μεξικού» στο επίπεδο των έτοιμων εννοιών. Δεν θα διαφωνήσουμε διαβάζοντας σε μία από τις ιστορίες της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας ότι ο Ρούλφο ήταν συνεχιστής της παράδοσης μιας θεματολογίας κοινωνικο-πολιτικής, σε πρώτο επίπεδο. Η εμμονή στο όραμα της «μεξικανικής επανάστασης» εμβαπτίζεται και στην περίπτωσή του στο πνεύμα μιας «μυθικής και αρχαϊκής νοοτροπίας», που χαρακτηρίζει, όπως είπαμε, ένα άλλο, πιο μεταφυσικό, μυστικιστικό Μεξικό. Φυσικό είναι να είναι επηρεασμένος από τον συγγραφέα αυτό ο Φουέντες, όπως και ο Παζ.
Σχετικά με τη δημιουργία του βιβλίου υπάρχουν πολλά ανέκδοτα (π.χ. ότι ήταν μεγαλύτερο και κόπηκε ύστερα από επεμβάσεις φίλων του συγγραφέα κ.λπ.), τα οποία, αν αληθεύουν, μαρτυρούν το πλατύ υλικό στο οποίο στήριξε το ...μικρό του έπος ο Ρούλφο. Γιατί είναι σαφές ότι υπάρχουν στοιχεία για την απόπειρα μιας ανορθόδοξης, ιστορικής τοιχογραφίας του νεότερου Μεξικού στον Πάραμο: μιας αναπαράστασης ατομικών και συλλογικών περιπετειών υπό τον αστερισμό του ύπνου και του θανάτου.
Ο Ρούλφο μπορεί έτσι να ονειρεύεται απερίσπαστος την Ιστορία, έξω από συμβατικά πλαίσια, χορηγώντας στον εαυτό του το μοναδικό φάρμακο που θα τον διατηρήσει ζωντανό σε αυτή του την επαφή: τη λογοτεχνία. Ο Φουέντες σωστά, μάλλον, επισημαίνει ότι το αληθινό θέμα του βιβλίου είναι η παιδική ηλικία και ο θάνατος. Και τα δύο συνδέονται με το στοιχείο του ύπνου, άρα της ονείρευσης, οπότε πολύ φυσιολογικά η γραφή δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει τις επιταγές ενός ρυθμού που παίζει με τα συμπλεκόμενα αισθήματα της γλυκιάς χαλαρότητας, της ρέμβης και του τρόμου.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/10/2005