Αιμίλιος ή περί αγωγής Ι

Σε μόνιμη διαμάχη με τους συγχρόνους του, ο Ζαν Ζακ Ρουσώ σφυρηλάτησε μια φιλοσοφία συνδεδεμένη με τα μεγάλα κοινωνικά, πολιτισμικά και ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του, αιώνα των Φώτων, μια σκέψη πολιτική και μια γραφή που θα ασκήσουν μεταγενέστερα μία βαθύτατη επίδραση. Στον Αιμίλιο, «έργο κλειδί για τον πολιτισμό μας», όπως χαρακτηρίσθηκε από τους μελετητές του, εκθέτει τις απόψεις του περί αγωγής. Η παιδαγωγική του θεμελιώνεται σε δύο μεγάλες αρχές: την απομάκρυνση του παιδιού από την ολέθρια επιρροή της κοινωνίας και την ανάπτυξη της ελευθερίας. Ο πλούτος, το θεωρητικό ενδιαφέρον και ο ζωογόνος ρόλος αυτού του κειμένου σήμερα το καθιστούν απαραίτητο όχι μόνο σε παιδαγωγούς, κοινωνιολόγου, και φιλοσόφους αλλά και σε κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιος θα περίμενε πως ένας αλήτης αδέσποτος στα παιδικά του χρόνια, κι αυτοδίδακτος, δίχως πτυχίο, πέρα από κείνο του μεγάλου πανεπιστημίου της Ζωής, που μάλιστα υποχρέωσε τη γυναίκα του να εγκαταλείψει ένα-ένα, λίγο μετά τη γέννησή τους, και τα πέντε τους παιδιά, για να μεγαλώσουν ως «έκθετα», σε κρατικά ιδρύματα, θάγραφε το «Ευαγγέλιο» της νεώτερης Παιδαγωγικής; Γιατί αυτό ήταν το αληθινό πρόσωπο του Ζαν-Ζακ Ρουσσώ!1

Κι ο «Αιμίλιός» του; Ένα ριζοσπαστικό-επαναστατικό μανιφέστο, πλήρως ανατρεπτικό του εκπαιδευτικού κατεστημένου, που μόλις κυκλοφόρησε κρίθηκε «ανήθικο» και «σκανδαλώδες», και καταδικάστηκε στην πυρά, στη Γαλλία, ου μην αλλά και στην εκ παραδόσεως φιλελεύθερη Γενεύη. Γραμμένο με απόλυτα καθαρή ματιά, διεισδύει στον πυρήνα πάντα των προβλημάτων χωρίς ποτέ να αναλώνεται στην επιφάνεια, αντιμάχεται ανοιχτά την κοινωνική συμβατικότητα και κάθε του πρόταση έχει καμινευτή στην άσβεστη φλόγα της ελευθερίας. Προυποθετικό θεμέλιο πάσης αγωγής: η α γ ά π η του δασκάλου προς το παιδί, που πρέπει πρωτίστως ά ν θ ρ ω π ο ς να γίνει, όχι τιπούκειτος, ή κούκλα των σαβουάρ-βιβρ, και ν' αναπτύξει την κρίση του, διαμορφώνοντας προσωπικότητα ανεξάρτητη κι αυτοδύναμη. Το σπινθηροβόλο χιούμορ, η καυστική κριτική κ' η γελοιοποίηση των «παιδοχαλαστών» του καιρού του, διάχυτα σε κάθε σχεδόν σελίδα, κάνουν το βιβλίο σαγηνευτικό ακόμα και για ένα παιδί. Μ' αν το διάβαζαν τα παιδιά, λίγοι απ' τους «δασκάλους» πούχαμε στα σχολεία μας, θα μπορούσαν να σταθούν στις έδρες τους!

Ο Αιμίλιος, ο φανταστικός μαθητής του Ρουσσώ, θα πρέπει να ανατραφεί σύμφωνα με τους αέναους νόμους της Φύσης, κι όχι κατά τους ψευδο-κανόνες των κοινωνιών. Εννοεί να τον αφήσουμε λυτόν στους δρόμους, χωρίς περιλαίμιο; Εννοεί κ α ι αυτό! Πρωτίστως όμως, ότι θα πρέπει να διδάσκεται μόνον όσα τον ενδιαφέρουν και του είναι πραγματικά χρήσιμα, κι όχι χρονολογίες βασιλιάδων και πολέμων! Θα μαθαίνει για το δάσος μελετώντας το δάσος, για τα ζώα κοιτώντας τα ίδια τα ζώα, κι όχι τις εικόνες τους. Θα μάθει Γεωγραφία και Κοσμογραφία παρατηρώντας τον ήλιο, τ' αστέρια και τη γεωμορφολογία της περιοχής του. Θ' αρχίσει τη σπουδή της Φυσικής από πειράματα μοχλών στο σπίτι του, κι όχι παρατηρώντας τα άψυχα σχήματα με τα βελάκια στο σχολικό εγχειρίδιο. Δεν χρειάζεται να απομνημονεύσει σύμβολα και ξερά ονόματα μες από βιβλία, αλλά να γνωρίσει τα πράγματα καθεαυτά. Γιατί δεν ενδιαφέρει το ακόνισμα της μνήμης, όσο της κρίσης του κατεξοχήν, και η γνωστική αυτενέργεια. Δεν είναι ανάγκη να προορίζεται για κάτι ειδικώς. Μια απλή χειρωνακτική τέχνη, εξασφαλιστική στοιχειώδους οικονομικής ανεξαρτησίας, αρκεί κατ' αρχάς, ενώ το κύριο βάρος οφείλει να πέσει στην αφύπνιση της έ φ ε σ η ς για περαιτέρω μάθηση και για τις επιμέρους επιστήμες, ώστε ώριμος πλέον, να στραφή αυτοβούλως, όπου έχει κλίση.

Ιδεαλιστικές αφέλειες κι ουτοπικές θεωρίες, ανεφάρμοστες σε καιρούς ωμά ρεαλιστικούς, σαν τους σημερινούς; Διόλου! Κάθε του πρόταση τεκμηριώνεται με παραδειγματικές διδασκαλίες, εκπαιδευτικά παιγνίδια, πρωτότυπες φάρσες που ψυχαγωγούν μορφώνοντας, και διύλιση ακόμη και των «αθωώτερων» παιδικών αναγνωσμάτων της εποχής -ως και τους μύθους του Λαφονταίν περιλαβαίνει για το αντιπαιδαγωγικό περιεχόμενό τους!-, με ζωντάνια και φρεσκάδα που εκπλήσσει. Παράλληλα, διατυπώνονται αλήθειες που καίνε, και σπάνια τόλμησε άνθρωπος να τις βάλει στο χαρτί!

Ο Ρουσσώ οσφραίνεται τη σαρωτική καταιγίδα των επερχόμενων αιώνων, ασκεί με κοφτερό λεπίδι οξύτατη κοινωνική κριτική, και την ίδια στιγμή χαράζει τις θεμελιώδεις Αρχές της Παιδαγωγικής - κι όλα τούτα με λόγια απλά!

Ανάμεσα στις τόσες και τόσες σοφές σελίδες όμως, υπάρχουν και κάμποσα αποσπάσματα που προξενούν κατάπληξη με την απερίγραπτη βλακεία τους, ή προτάσεις πέραν πάσης Λογικής. Λ.χ.:

Σελ. 95: «Ευτυχέστερος είναι αυτός που νιώθει λιγώτερα βάσανα, και δυστυχέστερος όποιος αισθάνεται λιγώτερους πόνους». (Δ υ σ τ υ χ έ σ τ ε ρ ο ς, όποιος έχει λ ί γ ο υ ς πόνους; Κάπως μαζοχιστική αντίληψη της ευτυχίας!)

Σελ. 134: «Ο Πλάτων, που τον θεωρούμε τόσο δυσνόητο στα βιβλία του...» (Είναι δυνατόν ο Ρουσσώ νάβρισκε «δυσνόητο» τον Πλάτωνα;)

Σελ. 170: «Εάν ένα παιδί θέλει να μετακινήσει έναν όγκο και χρησιμοποιήσει πολύ μακρύ μοχλό, θα καταναλώσει μεγάλη προσπάθεια, αν χρησιμοποιήσει κοντό, δε θα έχει αρκετή δύναμη». (Αμ, ο μακρύς δεν κάνει, ο κοντός δεν φτάνει, τι διάβολο εξυπηρετούν οι μοχλοί;..)

Τέλος, στη σελ. 187, προτρέπει δάσκαλο και μαθητή να σχεδιάζουν παρέα, να καδρώνουν τα σχέδιά τους και να τα κρεμάν' στο παιδικό δωμάτιο, ώστε «βλέποντάς τα κ' οι δυο, να έχουν συμφέρον να μ η ν συνεχίζουν τα σχέδιά τους»! (Ποιος διεστραμμένος νους θάδινε τέτοια αποτρεπτική συμβουλή κ α τ ά της ζωγραφικής;)

Τα δεκάδες οξύμωρα, κι άλλοι, διάσπαρτοι σε ολόκληρο το κείμενο, προφανείς παραλογισμοί, υποχρεώνουν σε αντιπαραβολή προς το πρωτότυπο. Κι εκεί (ω του θαύματος!), διαπιστώνει κανείς πως ο Ρουσσώ είχε σώας τας φρένας! Η ασυνειδησία της μεταφράστριας όμως τον έβγαλε τρελλό. Έτσι:

Στη σελ. 95, φυσικά, ο Ρουσσώ γράφει πως «δυστυχέστερος είναι όποιος αισθάνεται λιγότερες χ α ρ έ ς (le plus miserable est celui qui sent le moins des plaisirs)!

Στη σελ. 135, παραδέχεται για τον Πλάτωνα, πως τον θεωρούν «αυστηρό» στην παιδαγωγική του (austere - ελληνικής δα ρίζας η λέξη!), κι όχι βέβαια «δυσνόητο».

Στη σελ. 170, ξέροντας από μοχλούς ο Γάλλος φιλόσοφος, σημείωνε σωστά, πως με μεγάλο μοχλό θα κάνεις μεγάλη «κίνηση» (depensera trop de mouvement) - όχι «προσπάθεια»!

Όσο για την 187, συνιστά ο καϋμένος τ' αντίθετο ακριβώς απ' ό,τι του καταλογίζεται: να κρεμάν δηλαδή τα σχέδια, δάσκαλος και μαθητής, στο παιδικό δωμάτιο, για νάχουν ένα διαρκές κέντρισμα να μ η ν π α ρ α μ ε λ ή σ ο υ ν (de ne pas negliger) τη ζωγραφική τους!

Μπορεί όμως να πέφτει σε τόσο χοντρές γκάφες μια μετάφραση; Να αποδίδει το ανάποδο από το γραφόμενο του πρωτοτύπου; Μπορεί! Γιατί και στην 3η παράγραφο της σελ. 45, και στη 2η παράγραφο της 49, και στην 3η παράγραφο της 82, και στην 3η παράγραφο της 184, και στην 1η παράγραφο της 186, το ίδιο ακριβώς συμβαίνει, κι αναρωτιέσαι αν διαβάζεις θέατρο του μεταφραστικού παραλόγου, ή μήπως η έκδοση τυπώθηκε για δωρεάν διανομή στο καρναβάλι του Ρίο...

Τα έκτροπα, ωστόσο, δεν σταματούν εδώ. Ακυρολεξίες παντού, όπως: «παρέχουν το συναίσθημα της ύπαρξης» - αντί τη συναίσθηση! (σελ. 45), «επιρρίπτω τους κινδύνους» σε πιο εύθετο χρόνο - αντί μεταθέτω! (σελ. 52), οι παιδαγωγοί πρέπει «νάχουν τις προσλήψεις που οφείλουν να μεταδώσουν στο παιδί» - αντί τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις! (σελ. 55), καθώς κι αλλεπάλληλοι βαρβαρισμοί: «τα πρώτα μας καθήκοντα ως άνθρωποι αφορούν εμάς τους ίδιους»! (120) ή: «τα δύο ήμισυ (sic) του τετραγώνου» (189), προδίδουν πλήρη άγνοια στοιχειώδους θεωρητικής ορολογίας, μα και της ίδιας της Ελληνικής, αφού σε κάμποσα σημεία, μεταφράστρια κ' επιμελητής, πιάνονται επ' αυτοφόρω, να μην ξέρουν τη διαφορά μεταξύ άγω και -αγάγω στα σύνθετα του ρήματος!

Και καλά! Γαλλικά δεν ήξεραν, Ελληνικά δεν κάτεχαν, φιλοσοφία δε σκάμπαζαν, και θέλησαν να καταπιαστούν κατευθείαν με τους μεγάλους. Με Ρουσσώ. Αλλά να τον συμπληρώνουν κιόλας; Κι όμως έγινε κι αυτό! Στη σελ. 133, ο Γάλλος Διαφωτιστής εμφανίζεται να λέει ότι «γνώρισε έναν άντρα σε προχωρημένη ηλικία, που τον τιμούσε με τη φιλία του, και ενώ η οικογένειά του και οι φίλοι του θεωρούσαν πως είχε μυαλό περιορισμένο, εκείνος αιφνίδια αναδείχτηκε ως φιλόσοφος διακεκριμμένος» κ.λπ., κ.λπ. και καταλήγει λακωνικά: «Λεγόταν Νεύτων!». Μόνο που ο Νεύτων πέθανε το 1727, όταν ο Ρουσσώ δεν είχε κλείσει ακόμα καλά-καλά τα δεκαπέντε του. Λίγο μικρός δεν ήταν, για «φίλος», του Αγγλου φυσικού;..

Παραλογίζεται ο συγγραφέας του «Αιμίλιου»; Όχι! Και στο γαλλικό πρωτότυπο δεν υπάρχει τίποτε σχετικό.2 Αλλά η μεταφράστρια, ψαρεύοντας -ποιος ξέρει από πού!- τ' όνομα του Νεύτωνα, θεώρησε καλό να το επενθέσει σ τ ο κ ε ί μ ε ν ο μ έ σ α του Ρουσσώ! Και νάταν τουλάχιστον σωστό... Μα οι εγκυρότεροι σχολιαστές σημειώνουν πως ο ανώνυμος αυτός «φίλος» ήταν ο Κοντιγιάκ!

Παράθεση κι άλλων μαργαριταριών, δεν ενδιαφέρει κανέναν, πέρα απ' τον ίδιο ίσως τον εκδότη, που θάπρεπε να αποσύρει την έκδοση και να την περάσει μία ακόμη φορά από εμπρηστική Ιερά Εξέταση! Γιατί οι σοβαροί αναγνώστες έχουν πειστή, πως θάναι καλύτερο ν' αναζητήσουν μία γαλλική έκδοση, παρά να πέσουν στα δίχτυα τέτοιας παραπλανητικής μετάφρασης. Πού όμως; Κάνοντας μια πρόχειρη έρευνα, Κάουφμαν, Φωλιά του βιβλίου κ' Ελευθερουδάκης, βρέθηκαν να μην έχουν. Τέτοια Παιδεία, τέτοιο κοινό, τέτοια ζήτηση, τέτοια κ' η προσφορά της αγοράς! Τώρα «τραβιούνται» οι «εγκεκριμένοι» της Φρανκφούρτης, κι ο δύστυχος Ρουσσώ έμεινε εκτός νυμφώνος...



1. Όπως ωμά προκύπτει από τις «Εξομολογήσεις» του, που κυκλοφορούν, σε πολύ προσεγμένη μετάφραση της Αλ. Παπαθανασοπούλου.

2. Βλ. την τετράτομη έκδοση των Απάντων, του 1846.

ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/08/2001

Τιμή τόμου 17 €