Σχέδιο συντάγματος για την Κορσική

Τα νομοθετικά σχέδια του Jean-Jacques Rousseau για την Κορσική και την Πολωνία αποτελούν δύο από τα πιο ενδιαφέροντα δείγματα γραφής, προκειμένου να προσεγγίσουμε τη σχέση θεωρίας και πράξης, ένα από τα μείζονα και διαχρονικά ζητήματα στην ιστορία των ιδεών και των κινημάτων. Αν με το "Κοινωνικό Συμβόλαιο" ο πολίτης της Γενεύης χάραξε τον ορίζοντα προς τον οποίο οφείλει και μπορεί να προσανατολιστεί η πολιτική, ακολουθώντας τις προσταγές μιας ηθικής του προσώπου και της κοινότητας, με τις νομοθετικές παρεμβάσεις του για την Κορσική και την Πολωνία επιχειρεί "επί του πεδίου" ένα δύσκολο, αλλά γόνιμο ταξίδι από τη σφαίρα της πολιτικής και ηθικής θεωρίας στο πεδίο της κοινωνικής και πολιτικής πράξης. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, για το νομοθέτη της Πολωνίας και της Κορσικής η ουτοπία δεν είναι συνώνυμη της φαντασίωσης, αλλά και ο πολιτικός ρεαλισμός δε συναιρείται στη διαχείριση της καθημερινότητας των δημοσίων υποθέσεων.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι philosophes, όχι μόνο δεν είχαν κλεισθεί στους τέσσερις τοίχους των γραφείων του Διαφωτισμού, αλλά, αντιθέτως, αναζητούσαν με πάθος και αγωνία την αναγνώρισή τους από τους πολιτικά δρώντες. Οι ευκαιρίες που τους δόθηκαν ήσαν πολλές, μόνο που αυτές αφορούσαν προσκλήσεις από τους λεγόμενους πεφωτισμένους μονάρχες (Χριστίνα της Σουηδίας προς τον Ντεκάρτ, Φρειδερίκος Β' προς τον Βολτέρο, Αικατερίνη της Ρωσίας προς τον Ντιντερό) για την παροχή συμβουλών ως προς την καλύτερη διακυβέρνηση των καθεστώτων τους. Βεβαίως οι φιλόσοφοι με τις «συμβουλές» τους φρόντιζαν, άλλοτε με προσεκτικό, άλλοτε με αλληγορικό τρόπο και άλλοτε ευθέως, να αμφισβητούν τις αρχές πάνω στις οποίες είχε καθήσει ολόκληρο το παρασιτικό και αντιδραστικό προσωπικό του «Παλαιού Καθεστώτος» και οι ίδιοι οι μονάρχες.


Ο ριζοσπάστης και μοναχικός Ρουσό ποτέ δεν υπήρξε το αγαπημένο παιδί των βασιλιάδων, αλλά είχε και αυτός ευκαιρίες για να μεταφράσει σε πολιτικό σχέδιο τις φιλοσοφικές και κοινωνικές του αντιλήψεις. Η πρώτη ευκαιρία τού δόθηκε από τους Κορσικανούς επαναστάτες κατά της γενοβέζικης και γαλλικής κατοχής του νησιού. Αυτοί το 1764 τον κάλεσαν να βοηθήσει ώστε να συνταχθεί ένα σύνταγμα για την απειλούμενη ανεξαρτησία της Κορσικής, η οποία διένυε ήδη μια εικοσαετή περίοδο ανεξαρτησίας. Η δεύτερη πρόσκληση έρχεται λίγα χρόνια αργότερα, το 1770, από εκπροσώπους της πολωνικής αριστοκρατίας, η οποία μόλις είχε ανατρέψει τον μεταρρυθμιστή βασιλιά Πονιατόφσκι, ο οποίος και εθεωρείτο άνθρωπος των Ρώσων.


Αυτά τα δυο έργα δεν πέρασαν απαρατήρητα από την επιστημονική βιβλιογραφία. Εχουν μάλιστα αποτελέσει το γνώμονα με τον οποίο άλλοι προσπάθησαν να αποδείξουν τον ρεαλιστικό, και πολλοί τον ουτοπικό χαρακτήρα των θεωρητικών θέσεων του Ρουσό. Στην εισαγωγή του ο Αλέξανδρος Χρύσης τονίζει, πολύ σωστά, πως η προσέγγιση των προτάσεων του Ρουσό μέσα από το δίλημμα ρεαλισμός ή ουτοπία αποτελεί σχηματοποίηση που δεν αποδίδει τη σύνθεση εμπειρισμού και ιδεώδους στη ρουσοϊκή σκέψη. Από την άλλη, όμως, μονοσήμαντα ταυτίζει τον εκσυγχρονισμό με τη διαχείριση. Πράγμα που δεν προκύπτει ούτε από το έργο του Ρουσό ούτε από το ρεύμα του Διαφωτισμού στο σύνολό του.


Η μικρή Κορσική ταιριάζει απόλυτα με την αρχή του Ρουσό, πως η λαϊκή κυριαρχία μπορεί να αναπτυχθεί πλήρως μόνο σε μικρά κράτη, με λιγοστούς κατοίκους, όπου κυριαρχεί η μικρή αγροτική ιδιοκτησία και η αυτάρκης παραγωγή. Συμβουλεύει τους Κορσικανούς να επιδιώξουν την ανάπτυξη μιας μη εκχρηματισμένης αγροτικής καλλιέργειας, ώστε να μην έχουν καμία ανάγκη ανάπτυξης εξωτερικού εμπορίου. Σύμφωνα με το φιλόσοφο, το εμπόριο παράγει πλούτο, αλλά μόνον η γεωργία εξασφαλίζει την ελευθερία. Η αγροτική κοινωνία δίνει στο έθνος τα μέσα διατροφής και δημιουργεί τα κατάλληλα ήθη που επιτρέπουν την αύξηση του πληθυσμού. Σ' αυτό το πλαίσιο ο ρόλος των πόλεων είναι συμπληρωματικός της υπαίθρου.


Σε τελική ανάλυση παροτρύνει τους Κορσικανούς να μην ενδιαφερθούν να γίνουν πλούσιοι σε χρήματα, πράγμα αδύνατον για τις συνθήκες του νησιού, αλλά να προσπαθήσουν να γίνουν πλούσιοι σε ανθρώπους. Θεμελιώδης κανόνας της ζωής που προτείνει στη μικρή και φτωχική Κορσική είναι πως όλοι πρέπει να ζουν ευπρεπώς, χωρίς όμως να επιτρέπεται κανείς να πλουτίζει υπερβολικά. Η κοινωνία του δεν είναι μια αταξική κοινωνία, κάθε άλλο, αλλά δεν αποτελεί και μια κοινωνία τεράστιων ανισοτήτων, όπως είναι οι κοινωνίες στις οποίες κανόνας είναι το χρήμα.


Αν κανείς διαβάσει κατά λέξη τις θέσεις του Ρουσό θα αδικήσει κατάφωρα το φιλόσοφο. Η πρόταση για αυτάρκεις αγροτικές και εσωστρεφείς κοινωνίες σήμερα μάλλον αστεία και όχι ουτοπική ακούγεται. Αν όμως σηκώσουμε τον πέπλο, τότε πίσω απ' αυτές τις προτάσεις θα διακρίνουμε την αγάπη για τον άνθρωπο της εργασίας και της προσήλωσης σε σκοπούς που αφορούν το δημόσιο αγαθό. Ο ατομισμός στο Διαφωτισμό αναδεικνύει την αυτονομία του ανθρώπου μέσα από την οπτική της υπεράσπισης του δημόσιου αγαθού.



Η γενική βούληση στο φόντο του πολωνικού ζητήματος



Αν η Κορσική κάλυπτε μερικές από τις πλευρές της ρουσοϊκής ιδέας για τη δημοκρατία, η πολωνική κοινωνία κάλυπτε την ουσία της φιλοσοφίας του. Τρεις ήταν οι βασικές συνιστώσες του πολωνικού πολιτεύματος. Η πρώτη αφορά το μη κληρονομικό χαρακτήρα της μοναρχίας. Στο βασίλειο της Πολωνίας το 1573, με μια Pacta Conventa ανάμεσα στην αριστοκρατία και τη μοναρχία, εκλέχτηκε ο Γάλλος ηγεμόνας Ερρίκος του Ανζού. Εκτοτε ο μονάρχης εκλεγόταν και ήταν πάντοτε ξένος. Η δεύτερη αφορά το θεσμό του liberum veto, που για πρώτη φορά καθιερώθηκε το 1652. Η πολωνική Δίαιτα (sejm) σχηματίζονταν από δύο συνελεύσεις, μια βουλή εκλεγμένων αντιπροσώπων και μια γερουσία. Η πρώτη, που συνήθως συγκαλούνταν κάθε δύο χρόνια, αποτελούνταν από εκλεγμένους αντιπροσώπους των επαρχιακών και τοπικών συνελεύσεων(sejmiki) της γαιοκτημονικής τάξης (szlachta) και η δεύτερη από ανώτερους κληρικούς και κρατικούς αξιωματούχους. Με το περίφημο liberum veto αρκούσε μια μόνο αρνητική ψήφος, ακόμη και για ζητήματα ήσσονος σημασίας, για να διαλυθεί η Δίαιτα. Αυτή η ομοφωνία, που όποτε επιτυγχανόταν θα έπρεπε, σύμφωνα με τις αρχές του Ρουσό, να εκφράζει την ιδέα της γενικής βούλησης με την έννοια του κοινού συμφέροντος, αποτέλεσε τον πυρήνα της ακυβερνησίας. Ο ίδιος, χωρίς δυσκολία, διαπιστώνει τα αδιέξοδα στα οποία είχε οδηγήσει αυτή η πρακτική και προτείνει το μετριασμό της. Η τρίτη αφορά το θεσμό της δουλοπαροικίας, που στην Πολωνία επικαθόριζε τον κυρίαρχο ρόλο της τοπικής αριστοκρατίας.


Ο Ρουσό προειδοποιεί έναν λαό τόσο παθιασμένο για την ελευθερία, όπως είναι οι Πολωνοί, πως όσο καλοί και να είναι οι νόμοι δεν μπορούν να μετριάσουν τα πάθη. Ο φιλόσοφος το 1771, όταν και γράφει αυτούς τους στοχασμούς, προειδοποιεί τους ανησυχούντες για την τύχη του έθνους τους Πολωνούς πως αν θέλουν να διαμορφώσουν ένα ισχυρό κράτος, πρέπει να γνωρίζουν πως δεν κυβερνούν οι νόμοι τους ανθρώπους, όπως υποστηρίζουν πάντοτε τα ολιγαρχικά καθεστώτα και οι οργανικοί τους διανοούμενοι, αλλά πως οι άνθρωποι βρίσκονται πάνω από τους νόμους. Η καλή διακυβέρνηση υπάρχει μόνον εκεί όπου οι νόμοι έχουν φωλιάσει στις καρδιές των ανθρώπων.


Ο Ρουσό προτείνει στους Πολωνούς να προστρέξουν στους αρχαίους νομοθέτες για να συντάξουν τέτοιους νόμους που θα συνδέουν τους πολίτες με την πατρίδα τους. Επαναλαμβάνει τις πάγιες αρχές του κατά του θεάτρου, της όπερας, των ατομικών διασκεδάσεων και προτρέπει τους Πολωνούς να βρουν την ουσία του έθνους τους στις λαϊκές γιορτές και πανηγύρεις, στις μαζικές αθλητικές εκδηλώσεις και στις εθνικές θρησκευτικές τελετές. Ο φιλόσοφος δεν αποστρέφεται τη διασκέδαση, αλλά την τυποποίησή της, γι' αυτό και καλεί τους Πολωνούς να βρουν τρόπους διασκέδασης που θα συνάδουν με τον πολωνικό τρόπο ζωής.


Ασχολείται με λεπτομερή τρόπο για να περιγράψει το εκπαιδευτικό σύστημα που πρέπει να εφαρμόσουν οι ελεύθεροι Πολωνοί, τα μέσα για τη διατήρηση του Συντάγματος, τους τρόπους εκλογής του Βασιλιά, τους τρόπους οργάνωσης της διοίκησης και του στρατού, καθώς και το μέγα θέμα του οικονομικού συστήματος και της ρύθμισης των σχέσεων μεταξύ των τάξεων. Ο φιλόσοφος προειδοποιεί τους Πολωνούς πως όλοι πρέπει -το όλοι αρχικά αφορά τους ευγενείς και μακροπρόθεσμα όλους τους κατοίκους- να έχουν πρόσβαση στις δημόσιες θέσεις. Θεωρεί μάλιστα σκόπιμο να τους προτρέψει να απελευθερώσουν από τα δουλοπαροικιακά δεσμά τους χωρικούς. Με έμφαση προειδοποιεί την πολωνική αριστοκρατία πως δεν μπορεί να υπάρχει ελεύθερη κοινωνία εκεί όπου τα αξιώματα μοιράζονται με βάση την καταγωγή και όχι την προσφορά και τις ικανότητες.


Ο Ρουσό γνώριζε πολύ καλά τους μηχανισμούς που είχαν μετατρέψει ένα ιδιαίτερα ανεκτικό έθνος σε ένα έθνος φανατικών, κυρίως σε θρησκευτικά θέματα. Το πολωνικό έθνος, που είχε περάσει από τη φάση της κατάπνιξης το 1031 μιας εξέγερσης των παγανιστών χωρικών κατά του υποχρεωτικού εκχριστιανισμού τους, σε μια εποχή απόλυτης θρησκευτικής ανεκτικότητας έφτασε στο σημείο να ανατρέψει το βασιλιά του Πονιατόφσκι, υπό την ηγεμονία ενός θρησκόληπτου και αντιρωσικού κλίματος. Ο Ρουσό προειδοποιεί τους Πολωνούς, και όλους εμάς τους υπόλοιπους, πως όποιος λαός θέλει να είναι ελεύθερος, δεν θα πρέπει να θέλει να γίνει κατακτητής άλλων εθνών. Μέσα στα επόμενα 25 χρόνια το πολωνικό έθνος διαμελίστηκε και μοιράστηκε από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής.


Οποιος διαβάζει και ξαναδιαβάζει τον μεγάλο αυτόν στοχαστή, μπορεί τουλάχιστον να είναι σίγουρος πως ποτέ δεν θα πλήξει, ενώ κάθε φορά θ' ανακαλύπτει και νέες παρθένες περιοχές στον υπέροχο κόσμο της πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας. Η επιτυχημένη έκδοση, πέρα από την προαναφερθείσα εισαγωγή, είναι εμπλουτισμένη με χρονολόγια για την Κορσική, την Πολωνία και τον Ρουσό, ενώ οφείλει πολλά και στη μετάφραση της Κατερίνας Κέη.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/06/2006