Όνειρα και αυταπάτες στο Empire Falls

Το Empire Falls, μια φαινομενικά ήσυχη πόλη στο επαρχιακό Μέιν, είναι ένα μέρος που κρύβει πολλά μυστικά: μια ερωτική σχέση χρόνων, μια τραγική περίπτωση βαναυσότητας και εγκατάλειψης, μια μακιαβελική ιστορία εκδίκησης που συνεχίζεται χρόνια ολόκληρα.

Ο Ρίτσαρντ Ρούσο καταφέρνει να περιγράψει με εξαιρετική ευαισθησία μια όψη της αμερικανικής ζωής που συνήθως δεν προβάλλεται. Οι γρήγοροι διάλογοι, οι ζωντανές περιγραφές, η προσεγμένη ανάλυση των χαρακτήρων είναι μόνο μερικοί από τους λόγους που χάρισαν στον συγγραφέα το Βραβείο Πούλιτζερ το 2002. Σίγουρα όμως είναι οι λόγοι για τους οποίους ο αναγνώστης δεν θα μπορέσει ν' αφήσει το βιβλίο αυτό από τα χέιρα του ως την απροσδόκητη κατάληξή του.


«Κανείς δεν έχει περιγράψει καλύτερα από τον Ρίτσαρντ Ρούσο τα ματαιωμένα όνειρα και την ήρεμη απόγνωση μιας επαρχιακής πόλης».

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πέμπτο μυθιστόρημα του Ρίτσαρντ Ρούσο Ονειρα και αυταπάτες στο Empire Falls (βραβείο Πούλιτζερ 2002) προσεγγίζει μια σχετικά άγνωστη πτυχή της αμερικανικής κοινωνίας που εποικεί στην επαρχιακή περιοχή του Μέιν, στη Νέα Αγγλία. Κυρίως όμως αναδεικνύει μια γκάμα χαρακτήρων των οποίων η ανιδιοτελής εγκαρτέρηση, η στωικότητα και η μετριοπάθεια υπονομεύουν το μυθοπλαστικό πρότυπο του αμερικανού ήρωα ο οποίος πραγματώνει το αμερικανικό όνειρο στηριζόμενος στον σκληρό ατομικό ανταγωνισμό και στην αυτοπεποίθηση.



Ηρεμη απόγνωση



Με εξαίρεση το τέταρτο μυθιστόρημά του Straight Man, που περιγράφει την πανεπιστημιακή κοινότητα και είναι γνωστό στο ελληνικό κοινό με τον άστοχο τίτλο Ενας άντρας, τρεις γυναίκες και μια χήνα (εκδόσεις Μέδουσα, 1998), ο Ρούσο εκπροσωπεί επαξίως μια τάση στην αμερικανική ρεαλιστική λογοτεχνία η οποία έχει ως στόχο τη μυθοπλαστική καταγραφή της μεταστροφής και συχνά της απαξίωσης της ζωής στις επαρχιακές πόλεις ή στις αγροτικές κοινότητες υπό το βάρος των οικονομικών εξελίξεων. Αλλοι συγγραφείς-εκπρόσωποι της τάσης αυτής είναι ο Ράσελ Μπανκς, ο Ρίτσαρντ Φορντ, η Ανν Τάιλερ, ο Τζον Απνταϊκ και η Τζόις Κάρολ Οουτς, οι οποίοι στο έργο τους έχουν αποτυπώσει αξιομνημόνευτες πτυχές της αμερικανικής επαρχιακής εμπειρίας. Αλλά με το πρόσφατο μυθιστόρημά του και ο Ρούσο επιστρέφει στις γνώριμες θεματικές προτιμήσεις του: τη χαρτογράφηση του επαρχιακού τοπίου και της ήρεμης απόγνωσης χιλιάδων μικροαστών, που οφείλεται κυρίως στην εγκατάλειψη και στον αργό θάνατο των μέχρι πρότινος ανθηρών μικρών βιομηχανικών μονάδων στις πόλεις της βορειοανατολικής ακτής εξαιτίας των πολυεθνικών εταιρειών και της διεθνοποίησης της οικονομίας. Οπως άλλωστε υποδηλώνει και ο τίτλος της αγγλικής έκδοσης Empire Falls, το μυθιστόρημα του Ρούσο αποτελεί το χρονικό της παρακμής μιας άλλοτε ακμάζουσας κοινότητας «με άντρες και γυναίκες που δούλευαν στις διάφορες βιοτεχνίες και στα εργοστάσια της αυτοκρατορίας των Ουάιτινγκ». Και όπως συμβαίνει με άλλα μυθιστορήματα που φέρουν ως τίτλο το όνομα μιας πόλης - φανταστικής ή πραγματικής -, το Empire Falls κατοικείται από πλήθος συναρπαστικών χαρακτήρων που συντελούν στη σύνθεση της επικής αυτής τοιχογραφίας.

Ενας από αυτούς είναι ο Μάιλς Ρόμπι, διευθυντής και μελλοντικός ιδιοκτήτης του εστιατορίου «Εμπάιαρ Γκριλ», μιας ανεπικερδούς επιχείρησης που ανήκει στη σιδηρά κυρία Ουάιτινγκ, χήρα του τελευταίου Ουάιτινγκ και κληρονόμου της τεράστιας οικογενειακής περιουσίας του. Ο Μάιλς είναι ασφαλώς ο πιο συμπαθητικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος με τον οποίο τείνει να ταυτιστεί τόσο ο αφηγητής όσο και ο αναγνώστης. Ωστόσο η συγκαταβατικότητά του - που ενίοτε αγγίζει τα όρια της ηττοπάθειας - τον καθιστά έναν παθητικό θεατή της ζωής του, ανίκανο να ξεπεράσει τους περιορισμούς του εαυτού του, να αξιοποιήσει τις προσωπικές του δυνατότητες και να αναλάβει τις ευθύνες του απέναντι στη ζωή. Στα 42 του χρόνια μοιάζει να έχει χάσει τον προσανατολισμό του, παγιδευμένος καθώς είναι σε μια πόλη από την οποία στα νιάτα του ποθούσε να αποδράσει. Αδυνατεί να αντιδράσει στις μηχανορραφίες της κυρίας Ουάιτινγκ, η οποία για δικούς της προσωπικούς λόγους (που αποκαλύπτονται στο τέλος) επιδιώκει να τον κρατήσει στην πόλη. Δεν καταφέρνει να εμποδίσει την πρώην γυναίκα του από έναν δεύτερο αποτυχημένο γάμο ούτε να χαλιναγωγήσει τον δύστροπο πατέρα του. Αυτό όμως που τον απογοητεύει περισσότερο είναι η αδυναμία του να προστατεύσει τη μονάκριβη κόρη του, Τικ, της οποίας η ζωή - όπως αντιλαμβάνεται με τρόμο ο ίδιος ο Μάιλς μέσα από τις αναμνήσεις της παιδικής και νεανικής του ηλικίας - φαίνεται να βαδίζει στα χνάρια της δικής του μοίρας.



Ομόκεντροι κύκλοι



Εκτός από τον Μάιλς και την οικογένειά του, που αποτελούν τον κυρίαρχο αφηγηματικό ιστό του μυθιστορήματος, ο Ρούσο περιγράφει την οικογένεια του Τζίμι Μίντι, του διεφθαρμένου αστυνομικού της πόλης, καθώς και του Οτο Μέγερ, του διευθυντή του σχολείου στο οποίο φοιτούν η κόρη τού Μάιλς Ρόμπι και ο γιος τού Τζίμι Μίντι. Οπως ο Μάιλς δεν εκπληρώνει τις προσδοκίες της μητέρας του και παραμένει δέσμιος της πόλης όπου γεννήθηκε, έτσι και ο Τζίμι Μίντι, παρά την κοινωνική του άνοδο, παραμένει το ίδιο άπληστος, διεφθαρμένος και υστερόβουλος όπως ο πατέρας του. Αλλά και τα παιδιά τους, ο Ζακ Μίντι και η Τικ, φαίνεται να βαδίζουν στα βήματά τους διαγράφοντας κύκλους από τους οποίους δεν μπορούν να ξεφύγουν. Σε τελευταία ανάλυση, καμία από αυτές τις οικογένειες δεν καταφέρνει να απαλλαγεί από τις προβλέψιμες συμπεριφορές που όρισαν οι προηγούμενες γενιές, ενώ όλοι δείχνουν να υποκύπτουν με μονότονη επαναληπτικότητα στην εξουσιαστική βούληση της κυρίας Ουάιτινγκ. Οπως η ίδια εξομολογείται στον Μάιλς: «H ζωή είναι ένα ποτάμι. Φανταζόμαστε ότι μπορούμε να κατευθύνουμε τον δρόμο της, παρ' όλο που στο τέλος υπάρχει μόνο ένας προορισμός και καταλήγουμε να είμαστε πιστοί στον εαυτό μας για τον απλό λόγο ότι δεν έχουμε άλλη επιλογή». H τραγική ειρωνεία στα λόγια της κυρίας Ουάιτινγκ είναι ότι το ποτάμι, στο οποίο οφείλεται η δύναμη και ο πλούτος της οικογένειας και του οποίου τη ροή αποπειράθηκε ανεπιτυχώς να αλλάξει ο άντρας της, θα γίνει και η αιτία του θανάτου της.

Ωστόσο θα ερμηνεύαμε περιοριστικά το μυθιστόρημα αν αποδίδαμε στον συγγραφέα μια ιδεολογική θέση που παραπέμπει στον οικονομικό και βιολογικό ντετερμινισμό. Με το πολυπρόσωπο αυτό ρεαλιστικό μυθιστόρημα ο Ρούσο επιβεβαιώνει την ενσυνείδητη προσήλωσή του στην πραγματικότητα και όχι στο φθαρτό περίβλημά της, επικεντρώνοντας μάλιστα το ενδιαφέρον του στην τάξη των μικρομεσαίων που σπανίως γίνεται αντικείμενο περιγραφής με τόση ευαισθησία και ειλικρίνεια. Αυτή η ένθερμη αναζήτηση της απτής πραγματικότητας που βρίσκεται στον πυρήνα της αμερικανικής ψυχής είναι υπεύθυνη για μια παράδοση με βαθιές ρίζες στην πουριτανική ποίηση, από όπου άλλωστε πηγάζουν ο υποκειμενικός εμπειρισμός του Γουόλτ Γουίτμαν, ο πραγματισμός του Γουίλιαμ Τζέιμς και το σύγχρονο αμερικανικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα.



Ντόρα Τσιμπούκη (καθηγήτρια Αγγλικής Λογοτεχνίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-08-2003