Walter Benjamin: Η ιεροποίηση του αποσπάσματος

Η ιεροποίηση της αποσπασματικότητας είναι το πρόδηλο περιεχόμενο της ιεροποίησης των κειμένων, της μεταμόρφωσής τους, δηλαδή, σε ιερά μικροσκοπικά αντικείμενα μέσω των οποίων το πάθος της συλλογής καθίσταται το κυρίαρχο πάθος της μικροσκοπικής ματιάς πάνω στον κόσμο, την ιστορία και την πρόζα του κόσμου.

Αυτό είναι το πρόταγμα της μπενγιαμινικής παροξυσμικότητας για μια συλλογική θέαση τόσο της φιλοσοφίας όσο και της ιστορίας. Ένα ιδιόμορφο μείγμα μαρξισμού, ιουδαϊκού μυστικισμού και μοντερνισμού διαμορφώνει την εσωτερική δυναμική του έργου του Benjamin και συντελεί στην παροξυσμικότητά του μέσα στο συν-κείμενο των συγγραφέων της Φρανκφούρτης και του εγχειρήματός τους να εισχωρήσουν στον εφιάλτη της ιστορίας και του φασιστικού υποκειμένου, το οποίο αναδύεται ως σύμβολο μιας εικόνας ολοκληρωτικής καταστροφής και ερήμωσης που ανακεφαλαιώνει τη νεωτερική ιστορία και προλέγει το επικείμενο τέλος της.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Στέφανος Ροζάνης είναι ένας «ρομαντικόφρων λογάς». Ο χαρακτηρισμός αυτός, ο προσφυέστερος και τρυφερότερος που του έχει ποτέ αποδοθεί, ανήκει στον Μάριο Μαρκίδη και περιλαμβάνεται σε κείμενο του τελευταίου που προστέθηκε ως επίμετρο στην πρόσφατη επανέκδοση παλαιότερων γραπτών του Ροζάνη, η οποία φέρει τον τίτλο Λόγος αποσπασματικός περί του θείου έρωτος (Ψυχογιός, 2005). Αυτή η φιλόφρων προσαγόρευση, στο πλαίσιο ενός βιβλιοκριτικού σημειώματος, θα μπορούσε να αναπτυχθεί ως εξής: Στο σύνολό της σχεδόν, η δοκιμιογραφία του Ροζάνη δεν παύει να παραλλάσσει το θέμα ότι τα φιλοσοφικά θεμέλια του μοντερνισμού - ως κινήματος που στοιχειώνεται από το φάντασμα της απολεσθείσης ολότητας - θα πρέπει να αναζητηθούν στον πρώιμο γερμανικό ρομαντισμό. Σε τι συνίσταται ο ρομαντισμός του Ροζάνη; Στην πεποίθηση ότι η θεωρία οφείλει να παραιτηθεί από την αξίωση να συλλάβει το απόλυτο μέσω του αναστοχασμού, αναπληρώνοντας αυτή την έλλειψη μέσω της τέχνης, και δη της ποίησης. (Σαράντα χρόνια ποιητικής εργασίας αποτελούν, στην περίπτωσή του, το γραμματολογικό ανάθημα μιας τέτοιας αναπληρωματικής λειτουργίας). Αυτός είναι ο ιστορικός ορίζοντας όπου ο Ροζάνης εγγράφει τον στοχασμό του Μπένγιαμιν, και στο κέντρο του οποίου βρίσκουμε τη στροφή προς την αισθητική που συντελείται με την τρίτη Κριτική του Καντ. Ο χώρος δεν επαρκεί για να εκθέσουμε ως προς τι διαφοροποιείται από τον ρομαντισμό ο Μπένγιαμιν, τον οποίο πάντως ο συγγραφέας διαβάζει σαν δικαιούχο της ρομαντικής κληρονομιάς.



Στις παρισινές στοές



Το βιβλίο του Ροζάνη δεν είναι μια συστηματική μελέτη αλλά μια επιτελεστικά αποσπασματική προσέγγιση της έννοιας του «αποσπάσματος» στον Βάλτερ Μπένγιαμιν. Κεντρική «θέση» του δοκιμίου είναι ότι «η ρομαντική θεωρία της αποσπασματικότητας βρίσκει την πλέον αυθεντική και βαθιά ερμηνεία της στη σύλληψη της διαλεκτικής εικόνας». Οι «διαλεκτικές εικόνες» απαντούν, κατά κύριο λόγο, στο ανολοκλήρωτο opus magnum του Μπένγιαμιν, τη μακρόπνοη και αποσπασματική εργασία του για τις παρισινές Στοές του 19ου αιώνα (Passagenwerk). Εκεί ο Μπένγιαμιν, σύμμορφος προς τη μέθοδο του «ιστορικού υλισμού», προσδιορίζει τη διαλεκτική εικόνα ως τον τόπο όπου «αυτό που υπήρξε εισέρχεται αστραπιαία σε μια συναστρία με το τώρα. Με άλλα λόγια: η εικόνα είναι η διαλεκτική εν στάσει. Γιατί ενώ η σχέση του παρόντος προς το παρελθόν είναι καθαρά χρονική, συνεχής, η σχέση αυτού που υπήρξε προς το τώρα είναι διαλεκτική: δεν είναι ροή αλλά εικόνα, άλμα». Πρόκειται για μια μη γραμμική αντίληψη του χρόνου, που αναζητεί την αποκρυπτογράφηση των ιστορικών καθορισμών μιας ολόκληρης εποχής στον ακαριαίο χρόνο της «διαλεκτικής εικόνας», της εικόνας μέσω της οποίας τούτη η εποχή καθίσταται αναγνώσιμη.

Ο Ροζάνης έχει πολύ δίκιο να εισάγει στο δοκίμιό του τον Φρόιντ και, μαζί με αυτόν, τη σκηνή της γραφής - αν και η αποσπασματικότητα της εργασίας του δεν του επιτρέπει να εξαντλήσει τις συνέπειες αυτής της αναφοράς. Στην Ερμηνεία των Ονείρων ο Φρόιντ υπογραμμίζει την «ιερογλυφική» γραφή στην οποία διατίθεται το όνειρο, παρομοιάζοντάς το άλλοτε με «εικονόγριφο» και άλλοτε με «ιερό κείμενο». Οπως οι «ονειρικές εικόνες» του Φρόιντ δεν πρέπει να διαβάζονται σύμφωνα με την «εικονιστική τους αξία» αλλά σύμφωνα με τη «σημειακή τους σχέση», με ένα «πλέγμα σχέσεων», έτσι και οι «διαλεκτικές εικόνες» του Μπένγιαμιν δεν αναπαριστούν τίποτε. Συνιστούν και αυτές εικονόγριφους, ιερογλυφικά σημεία, σημαίνουσες «συναστρίες» και «ο τόπος όπου τις συναντούμε είναι η γλώσσα». Η «διαλεκτική εικόνα» του Μπένγιαμιν είναι (ιερή) γραφή και, ως τέτοια, είναι εικονοκλαστική. Προτού βιαστούμε επομένως να μνημονεύσουμε την εγνωσμένη «ιεροληψία» του Ροζάνη, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η «ιεροποίηση του αποσπάσματος», στον υπότιτλο του δοκιμίου, δεν υπονοεί την ένταξη του αποσπάσματος σε μια ιερή ολότητα αλλά τη - σύμφωνη προς την πρακτική του Μπένγιαμιν - μεταχείρισή του ως κειμένου ιερού, άρα επιδεκτικού ερμηνειών που ποικίλλουν ανάλογα με την ιστορική θεώρηση του ερμηνευτή. «Ο δοκιμιακός λόγος του Benjamin συνίσταται στο να μεταχειρίζεται εκκοσμικευμένα κείμενα ωσάν να επρόκειτο για κείμενα ιερά» λέει ο Αντόρνο και παραθέτει εύστοχα ο Ροζάνης.



Εναντίον του Μύθου



Οι «διαλεκτικές εικόνες» του ύστερου Μπένγιαμιν εγγράφονται στο ίδιο πρόγραμμα με την μπαρόκ και τη νεωτερική «αλληγορία», τις οποίες ο μεγάλος στοχαστής εξέτασε αντιστοίχως στη μελέτη του για το γερμανικό μπαρόκ δράμα (Trauerspiel) και στα κείμενά του για τον Μποντλέρ: δρουν σαν αντίδοτο εναντίον του Μύθου. Ο Μπένγιαμιν μπόρεσε να διαγνώσει πως, ενώ ο καπιταλισμός υποτίθεται ότι συνετέλεσε - κατά Μαξ Βέμπερ - στην αποφενάκιση του κόσμου, εισέφερε, στην πραγματικότητα, μια νέα φενάκη μέσω, π.χ., της φετιχιστικής φαντασμαγορίας του εμπορεύματος. Ο Μπένγιαμιν θα αναγνωρίσει σε αυτή τη δεύτερη μορφή μαγείας τον σατανικό χαρακτήρα του μοντερνισμού, εναντίον του οποίου θα εξαπολύσει όλη την καταστρεπτική δύναμη των διαλεκτικών εικόνων, οι οποίες έχουν την ικανότητα να θραύουν κάθε φαινομενικότητα, να σβήνουν τη μυθική αίγλη που περιβάλλει τα αντικείμενα ως επιθυμητικές εικόνες και να λυτρώνουν τα θραύσματα του παρελθόντος από εγελιανού τύπου τελολογικά σχήματα και από κάθε ιδέα αιτιώδους συνέχειας. Κάπου στο Passagenwerk διαβάζουμε: «Αντικείμενο της Ιστορίας είναι αυτό για το οποίο η γνώση δρα ως σωτηρία».



ΧΑΡΗΣ Ε. ΡΑΠΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 24/09/2006