Ερμηνεύοντας τον Χίτλερ

Έχουν γραφτεί περισσότερες από εκατό βιογραφίες για τον Αδόλφο Χίτλερ. Το βιβλίο αυτό είναι το μόνο που αποκαλύπτει άγνωστες πτυχές και φέρνει στην επιφάνεια νέα στοιχεία για την αινιγματική αυτή προσωπικότητα. Ρίχνει καινούργιο φως στις διάφορες ερμηνείες που έχουν δοθεί για την ηγετική φυσιογνωμία του Χίτλερ και το ρόλο του στην παγκόσμια Ιστορία. Διεξάγει μια αποκαλυπτική έρευνα για τις πηγές του ακραίου αντισημιτισμού του και τη φρίκη του Ολοκαυτώματος.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το εξώφυλλο της αμερικανικής έκδοσης του βιβλίου παρουσιάζει το εξής παράδοξο: η μεγεθυμένη ασπρόμαυρη φωτογραφία μιας άλλης εποχής που εστιάζει στο πρόσωπο ενός μωρού με μισάνοιχτο στόμα και βλέμμα γεμάτο απορία δύσκολα συνδέεται με το όνομα του Αδόλφου Χίτλερ. Η πιο αφελής εξήγηση είναι ότι πρόκειται για το πρόσωπο ενός εκ των θυμάτων του Β' Παγκοσμίου Πολέμου· άλλωστε τα σκουρόχρωμα μαλλιά και μάτια δεν υποδηλώνουν μέλος της λεγομένης αρίας φυλής. Η φωτογραφία όμως εξακολουθεί να καθηλώνει, ίσως γιατί η εξήγηση δεν είναι πειστική (γιατί ειδικά αυτό το μωρό;) ή ίσως επειδή ενδόμυχα διαισθάνεται κανείς το σοκ του συγκεκριμένου ντοκουμέντου: ναι, ο Αδόλφος Χίτλερ υπήρξε και αυτός βρέφος και ατένιζε τον κόσμο με την αθωότητα της νηπιακής ηλικίας.


Από αυτή τη φωτογραφία ξεκίνησε ο συγγραφέας του βιβλίου Ρον Ροζενμπάουμ την ομιλία του που είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω πριν από δύο χρόνια στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης μερικούς μήνες μετά την κυκλοφορία του Explaining Hitler. Εκ πρώτης όψεως ο ευτραφής (για τα ευρωπαϊκά δεδομένα) αμερικανός συγγραφέας με τα κόκκινα μαλλιά και το θολό βλέμμα παρέπεμπε στον τυπικό πανεπιστημιακό των ΗΠΑ. Δεν έδειχνε ιδιαίτερη επιθυμία να κερδίσει το ολιγάριθμο κοινό του, απέφευγε να κοιτάξει ακόμη και όσους αργότερα του απηύθυναν ερωτήσεις και συχνά φαινόταν να πέφτει σε λήθαργο δευτερολέπτων κάνοντας τεράστιες παύσεις που ηχούσαν σχεδόν ανησυχητικά. Η παρουσίαση όμως ενός τόσο εμπεριστατωμένου non-fiction βιβλίου (κατηγορία σχετικά σπάνια για τα ελληνικά δεδομένα) κέντριζε τόσο το ενδιαφέρον ώστε κάθε επιπλέον προσπάθεια ήταν σε τελική ανάλυση περιττή.


Η αφορμή για την έρευνα και τη συγγραφή αυτού του βιβλίου συνοψίζεται ουσιαστικά στη φωτογραφία του εξωφύλλου: Αν ο Αδόλφος Χίτλερ, ο άνθρωπος που για πολλούς ενσαρκώνει το υπέρτατο κακό, ήταν ένα παιδί σαν όλα τα άλλα, σε ποιο σημείο άρχισε να οδηγείται στην ιδέα του πιο μαζικού και οργανωμένου φόνου; Το ερώτημα οδήγησε στην εξέταση των σημαντικότερων θεωριών γύρω από τον Χίτλερ και αποκάλυψε την πολυπλοκότητα του ζητήματος: «Η έρευνα για τον Χίτλερ έχει καταλήξει όχι σε μια συνολική, καθολικά αποδεκτή, εικόνα του Χίτλερ αλλά σε πολλούς διαφορετικούς Χίτλερ, Χίτλερ που ανταγωνίζονται ο ένας τον άλλον, συγκρουσιακές ενσαρκώσεις αντιφατικών οραμάτων. Διάφοροι Χίτλερ οι οποίοι μπορεί να μην αναγνώριζαν ο ένας τον άλλον αρκετά ώστε να πουν "χάιλ" αν βρίσκονταν πρόσωπο με πρόσωπο στην Κόλαση».


Φανταστείτε την εικόνα: άπειρες φιγούρες με το χαρακτηριστικό μουστάκι και το καλοστρωμένο χτένισμα να χειρονομούν σε έναν φανταστικό χώρο που ανήκει στη μεταθανάτια φιλολογία. Υπάρχει ο Χίτλερ των παιδικών τραυμάτων, αυτός που λόγω της σκληρότητας του πατέρα του ή της ψυχρότητας της μητέρας του οδηγήθηκε στη μετέπειτα εκδικητική μανία της ενήλικης ζωής του. Ο Χίτλερ των ανικανοποίητων σεξουαλικών επαφών που είτε λόγω φυσικής, εκ γενετής, ή επίκτητης σωματικής ιδιομορφίας (η θεωρία του μοναρχιδισμού) είτε λόγω ψυχολογικών ανωμαλιών διοχέτευσε την ερωτική του διαστροφή στην πολιτική δραστηριότητά του. Ένας Χίτλερ που διαμαρτύρεται διαρκώς διότι ουδέποτε πληροφορήθηκε την ύπαρξη των ομαδικών τάφων. Ο Χίτλερ που ήξερε αλλά ήταν πεπεισμένος για την ορθότητα των πράξεών του. Ο Χίτλερ που είχε επίγνωση του «κακού», ωστόσο το θεωρούσε αναγκαίο. Ένας πιο απρόσωπος Χίτλερ που απλώς εξυπηρετούσε μια αναπόφευκτη ιστορική εξέλιξη ­ αν δεν ήταν αυτός, κάποιος άλλος θα ήταν στη θέση του. Και, τέλος, ο Χίτλερ που γνώριζε τι έκανε και επιθυμούσε να το κάνει έτσι επειδή είχε τη δυνατότητα να ασκεί το «κακό» με έναν τρόπο που ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί καν να φανταστεί.


Για να ολοκληρώσει το φιλόδοξο επιχείρημά του ο Ροζενμπάουμ επισκέφθηκε τους περισσότερους θεωρητικούς, συνομίλησε μαζί τους, ανακάλυψε ανθρώπους που συνδέονται στενά με το θέμα και ήταν σε θέση (ηλικιακά κυρίως) να του μιλήσουν, συναναστράφηκε παθιασμένους οπαδούς της χιτλερικής ιδεολογίας και μας παρέδωσε το αποτέλεσμα. Ο συγγραφέας δεν επιθυμεί να φθάσει σε κάποιο οριστικό συμπέρασμα· διαθέτει τη σοφία να αναγνωρίζει ότι υπάρχουν ερωτήματα που δεν επιδέχονται απαντήσεις. Όπως συμπεραίνει στην εισαγωγή του βιβλίου, όλοι οι ερευνητές τελικά οδηγούνται στην απόγνωση που εκφράζεται σε τρία επίπεδα: στο πρώτο κατατάσσονται αυτοί που υποστηρίζουν ότι ο Χίτλερ δεν μπορεί να ερμηνευθεί γιατί δεν θα μπορέσουμε ποτέ να συγκεντρώσουμε όλα τα στοιχεία που θα μας οδηγούσαν σε κάτι τέτοιο, δεδομένου μάλιστα ότι σημαντικές μαρτυρίες έχουν χαθεί και όσοι τις έζησαν έχουν πεθάνει (σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται ο Αλαν Μπούλοκ, ο γνωστός από την υπόθεση των πλαστών ημερολογίων του Χίτλερ Χ. Ρ. Τρέβορ Ρόπερ και ο ειδικός στις εβραϊκές σπουδές Αλβιν Ρόζενφελντ)· στο δεύτερο επίπεδο απόγνωσης οδηγούνται οι αναλυτές που υποστηρίζουν ότι, ακόμη και αν διαθέταμε όλα τα στοιχεία, τίποτε δεν θα ήταν αρκετό για να εξηγήσει το μέγεθος των εγκλημάτων του Χίτλερ (Έμιλ Φάκενχαϊμ)· και στο τρίτο επίπεδο βρίσκονται αυτοί που θεωρούν κάθε ερμηνευτική απόπειρα επικίνδυνη και χυδαία καθώς πιστεύουν ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ισοδυναμεί με δικαιολογία (με χαρακτηριστικότερη την περίπτωση του Κλοντ Λανζμάν).


Αυτό που διαφοροποιεί το συγκεκριμένο βιβλίο από την πληθώρα των σχετικών έργων είναι η απόσταση που ο συγγραφέας διατηρεί από τις θεωρίες και το αντικείμενο της έρευνάς τους. Ο Ροζενμπάουμ φαίνεται να «ταξιδεύει» με όχημα τη μετοχή «ερμηνεύοντας» και να μας μεταφέρει τις αποχρώσεις του ανθρώπινου φιλοσοφικού στοχασμού γύρω από ένα θέμα που κατατρέχεται από την «κατάρα» να εμπλέκει κάποια στιγμή οποιονδήποτε αποφασίζει να καταπιαστεί με αυτό. Γιατί τα ερωτήματα γύρω από τη φύση του κακού φαίνεται τελικά ότι λειτουργούν σαν καθρέφτης και οι θεωρίες ότι εκφράζουν περισσότερο τους εμπνευστές τους παρά το ίδιο το αντικείμενο της έρευνας.


Το αποτέλεσμα είναι απολαυστικό και η ελληνική απόδοση δεν στερεί τίποτε από την ευγλωττία του πρωτοτύπου.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 13-05-2001