Τα τέκνα του Αριστοτέλη

[...] Τον 4ο αιώνα π.Χ., ο Αριστοτέλης διαμόρφωσε ένα καινούργιο φιλοσοφικό σύστημα, επικεντρωμένο στον υλικό κόσμο. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, το 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ. οι λόγιοι χριστιανοί υποσκέλισαν τη διδασκαλία του Αριστοτέλη, θεωρώντας ότι, εάν οι πιστοί έδιναν έμφαση στη λογική και το φυσικό κόσμο, θα έθεταν σε αμφισβήτηση την πίστην στην υπερφυσική δύναμη του Θεού. Τον 7ο αιώνα, μουσουλμάνοι στοχαστές ανακάλυψαν το έργο του Αριστοτέλη. Οι χριστιανοί θεολόγοι γνώρισαν εκ νέου τον Αριστοτέλη μέσα από τα δοκίμια του μοναχού Βοήθιου. Έτσι, το Μεσαίωνα και την πρώτη περίοδο της Αναγέννησης, παρατηρήθηκε έξαρση στη μελέτη του έργου του Αριστοτέλη, γεγονός που βρήκε την τέλεια έκφρασή του στο έργο του Θωμά του Ακινάτη. Αυτός χρησιμοποίησε τις θεωρίες του Αριστοτέλη περί Ακινήτου Κινούντος και Πρώτου Αιτίου για να θεμελιώσει τη θεωρία του για την ύπαρξη του Θεού.
Το έργο Τα τέκνα του Αριστοτέλη καταδεικνύει την επίδραση του Αριστοτέλη στον ισλαμισμό, τον ιουδαϊσμό, αλλά κυρίως στο χριστιανισμό. Έτσι ο συγγραφέας, με τη ζωντανή αφήγηση, τη βαθιά γνώση και την τεκμηριωμένη ιστορική ανάλυση καθιστά το έργο του μια εξαιρετική μελέτη της ιστορίας των ιδεών.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



H ιστορία που μας διηγείται αυτό το βιβλίο αρχίζει τον 12ο αιώνα στο Τολέδο της Ισπανίας. Εκεί, ο αρχιεπίσκοπος Ρεϊμούνδος ο A/ καταφέρνει να συγκεντρώσει τους σπουδαιότερους λογίους της εποχής, Ελληνες, Λατίνους, Εβραίους και Μουσουλμάνους και να τους αναθέσει ένα τεράστιας σημασίας έργο: τη μετάφραση στα Λατινικά των νεοανακαλυφθέντων έργων του Αριστοτέλη. H ανάκτηση των έργων του Αριστοτέλη έχει θεωρηθεί ως κρίσιμη καμπή στην ιστορία της δυτικής διανόησης που είναι εφάμιλλη ως προς τη σημασία της μόνο με εκείνη που είχαν αργότερα τα έργα του Νεύτωνα και του Δαρβίνου. Με τη μετάφραση των έργων του Αριστοτέλη, η Λογική και ο Ορθολογισμός κατακτούν τη Δύση. Το θέμα αυτού του βιβλίου είναι η σύγκρουση μεταξύ του ορθολογικού και του θρησκευτικού στοχασμού, μεταξύ της Λογικής και της Πίστης, και το αν και σε ποιον βαθμό θα μπορούσε ο κόσμος να γίνει κατανοητός με βάση τη λογική σκέψη, χωρίς να υποχωρήσει η πίστη στα χριστιανικά δόγματα. Οι μεταφράσεις των έργων του Αριστοτέλη, του «φιλοσόφου» όπως τον αποκαλούσαν, ήταν η βάση της αριστοτελικής επανάστασης μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας.

Για περίπου επτακόσια χρόνια, μετά τον Αυγουστίνο και την κακή επίδραση που αυτός είχε στην επιστημονική έρευνα (με την άποψή του ότι η ανθρώπινη γνώση είναι αποτέλεσμα θεϊκής φώτισης και όχι προϊόν της ανθρώπινης λογικής, άποψη που σήμερα είναι εντελώς απαράδεκτη μεταξύ των φιλοσόφων της γνωσιοθεωρίας), μετά το κλείσιμο της Ακαδημίας στην Αθήνα από τον Ιουστινιανό το 529 και μετά και τη δολοφονία της φιλοσόφου Υπατίας στην Αλεξάνδρεια από χριστιανούς, ο Αριστοτέλης παραμένει ουσιαστικά άγνωστος. Με τις μεταφράσεις των έργων του στο Τολέδο γεννιέται η αριστοτελική επανάσταση.



Πάπες και πανεπιστήμια



Το βιβλίο αυτό αφηγείται την προσπάθεια των σημαντικών συγγραφέων της Εκκλησίας κατά τους δύο αιώνες που ακολούθησαν τη μετάφραση των αριστοτελικών έργων να εναρμονίσουν την πίστη με τη λογική. H αφήγηση είναι απλή, αλλά όχι απλοϊκή, κατανοητή και ενδιαφέρουσα, με συχνές αναφορές στις τότε επικρατούσες κοινωνικές και πολιτικοστρατιωτικές συνθήκες. Ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά όχι μόνο για τις σημαντικές φυσιογνωμίες της εποχής, όπως ο Πέτρος Αβελάρδος (περιβόητος για την τραγική ερωτική σχέση του με την Ελοΐζα), ο Θωμάς Ακινάτης (γνωστός στους οικονομολόγους για τις απόψεις του περί δίκαιης τιμής και δικαίου μισθού), ο Φραγκίσκος της Ασίζης (ο «Φτωχούλης του Θεού»), ο Γουλιέλμος της Οβέρνης, ο Μποναβεντούρα, ο Γουλιέλμος του Οκαμ (γνωστός για το «ξυράφι» του, δηλαδή την επιλογή της απλούστερης θεωρίας, ceteris paribus) κ.ά., αλλά επίσης και για διάφορα θρησκευτικά κινήματα της εποχής, για τη δημιουργία και ανάπτυξη των πρώτων πανεπιστημίων της Ευρώπης (Παρίσι, Μπολόνια, Οξφόρδη), για τον θρησκευτικό-πολιτικό βίο διαφόρων παπών, για τις συγκρούσεις ηγεμόνων και παπών κτλ.

Στο τελευταίο κεφάλαιο ο συγγραφέας διατυπώνει τη δική του άποψη σχετικά με το κατά πόσο η ανθρωπότητα έχει επιτύχει την εναρμόνιση της πίστης και της λογικής. H γνώμη του είναι ότι σήμερα «η επιστήμη, στερημένη από τη σχέση της με τη θρησκευτική πίστη, γίνεται όλο και περισσότερο τεχνική και απαλλαγμένη από αξίες, ενώ η θρησκευτική αφοσίωση, αποκομμένη από το φυσιοκρατικό της αγκυροβόλιο, φαίνεται όλο και περισσότερο να είναι θέμα αυθαίρετων ενστίκτων ή προτιμήσεων. Ακόμα χειρότερα, με την παγκόσμια οικονομική και στρατιωτική δύναμη να συγκεντρώνονται με ένα ρυθμό χωρίς προηγούμενο στα χέρια λίγων ισχυρών ελίτ, τόσο η πίστη όσο και η λογική τείνουν να γίνουν εργαλεία στα χέρια της ωμής, αυτο-ισχυροποιούμενης εξουσίας». Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι «θα μπορούσαμε να αγαπήσουμε πιο πολύ και να γίνουμε πιο χρήσιμοι ο ένας στον άλλο και πιο ικανοποιημένοι με τον εαυτόν μας, αν μπορούσαμε να ενοποιήσουμε αυτές τις θεμελιώδεις πλευρές της ύπαρξής μας», δηλαδή τη λογική και την πίστη.

Διαφωνώ με αυτό το συμπέρασμα του Ρούμπενσταϊν, αλλά η αναζήτηση για νέα τέκνα του Αριστοτέλη στις συνθήκες της σύγχρονης εποχής μπορεί να αποδώσει κάτι χρήσιμο. Διαφωνώ ακόμη με την εμφανή τάση του να ταυτίζει τη θρησκεία με τις ανθρωπιστικές αξίες και την πίστη με την ηθική. Καμιά από αυτές τις ταυτίσεις (ή καλύτερα εξισώσεις) δεν είναι αυταπόδεικτη ή προφανής. Εν τούτοις συνιστούν αφορμές για ενδιαφέρουσες συζητήσεις και, πιθανώς, χρήσιμα συμπεράσματα.



Θ. Π. Λιανός (καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 03-10-2004