Η δική μου ελεύθερη γερμανική νεολαία

Τι συμβαίναι όταν μεγαλώνεις με τη βεβαιότητα ότι οι κατσαρίδες δεν είναι ζωύφια, αλλά χαφιέδες της Στάζι; Πώς νιώθεις όταν οι γονείς σου είναι εχθροί του κράτους κι εσύ το μόνο που θέλεις είναι να μην είσαι διαφορετική από τα άλλα παιδιά; Τι γίνεται όταν υποψιάζεσαι ότι ακόμα και η γιαγιά σου μπορεί να σε παρακολουθεί;
Η Κλάουντια Ρους διηγείται με χιούμορ και συναίσθημα την ιστορία των παιδικών και νεανικών της χρόνων στην Ανατολική Γερμανία. Οι ιστορίες της είναι αστείες, συγκινητικές, ταυτόχρονα γελοιογραφικές, και φωτίζουν με δημοσιογραφικό τρόπο τη σκοτεινή πλευρά του ανατολικού μπλοκ. Η Ρους δεν καταπιάνεται με σημαντικά ιστορικά γεγονότα, ούτε αναλύει δύσκολα πολιτικά θέματα. Ως παιδί που μεγάλωσε σε οικογένεια αντιφρονούντων αρκείται στο να περιγράψει την καθημερινότητά της, που αποδεικνύεται άκρως αποκαλυπτική. Χωρίς το σύνδρομο της νοσταλγίας ή της συνολικής απόρριψης, μιλάει για τις ευτυχισμένες και τις πικρές στιγμές, το διχασμό των συναισθημάτων, την ελευθερία του ορίζοντα, τις προδοσίες και τον παραλογισμό ενός συστήματος που σημάδεψε τη ζωή της.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ευεργετήθηκε από ένα εξαιρετικά καλό τάιμινγκ. Η ενηλικίωσή της συνέπεσε με την πτώση του Τείχους. Η Ανατολική Γερμανία διαλύθηκε μαζί με την παιδική και εφηβική της ηλικία. Η χρόνια όμως καταπίεση μιας καθημερινότητας συνυφασμένης με περιορισμούς και νεφελώδεις απειλές, δεν μπορούσε να καταλυθεί αυτόματα, σε μια στιγμή, έστω και ιστορική. Η πρωτοεμφανιζόμενη Κλαούντια Ρους (γενν. 1971) σε είκοσι πέντε αυτοβιογραφικά σπαράγματα καταγράφει το πώς η ανελευθερία, η γενικευμένη καχυποψία, το αίσθημα της συνεχούς επιτήρησης, τα οποία υπέθαλπε με νοσηρές πρακτικές το ανατολικογερμανικό καθεστώς, παρεισέφρησαν στις πιο συνήθεις πλευρές της ζωής της. Τα κείμενά της εικονογραφούν σύντομες σκηνές από την ανατολικογερμανική πραγματικότητα. Σκηνές εστιασμένες στον παραλογισμό των καταστάσεων, αποδοσμένες με χιούμορ, που όμως δεν προτίθεται να λειάνει τη σκληρότητά τους. Η αναπαράσταση του εαυτού της ως παιδιού συνταυτίζεται με την απόπειρα αναβίωσης μιας εποχής η οποία κληροδότησε σε όσους τη βίωσαν ανεπούλωτα τραύματα. Οι ιστορίες της Ρους στοιχειοθετούν στον συνδυασμό τους την ανατολικογερμανική της ταυτότητα, απόκτημα σύνθετο στην κατανόηση και δύσκολο στην αποδοχή.



Κρυφτό με τους χαφιέδες



Η συγγραφέας σταχυολογεί από το παρελθόν της περιστατικά που οφείλουν το ενδιαφέρον τους στην άμεση σύνδεσή τους με τις επικρατούσες πολιτικές συνθήκες. Περιστατικά ακατανόητα για ένα παιδί και γι' αυτό αρκετά συχνά διασκεδαστικά. Η άγρυπνη εποπτεία της Στάζι έξω από το σπίτι τους, εστία αντιφρονούντων, εκλαμβανόταν ως ανεπιθύμητη μεν, παρήγορη όμως φύλαξη. Μια παιδική της αποκοτιά καταλήγει σε κρυφτό με τους πράκτορες της ασφάλειας. Ενα εμβατήριο του Λαϊκού Στρατού, μολονότι αντιβαίνει στην οικογενειακή ορθότητά της, ακούγεται σαν ευχάριστο παιδικό τραγούδι. Οι αστυνομικοί, παρ' ότι αναγνωρίζονται ως απειλητικοί, τής φαίνονται συνάμα φιλικοί και εγκλωβισμένοι στο θλιβερό καθήκον τους.

Η Ρους μεταφέρει το διχασμό της πατρίδας της στον οικογενειακό της μικρόκοσμο, διατυπώνοντας τη δική της αμφιταλάντευση ανάμεσα στην ανομολόγητη επιθυμία να συμβιβαστεί με το σύστημα και στην αυταρέσκεια του να επιδεικνύει τη διαφορετικότητά της, την αντίρρησή της. Με πατέρα αξιωματικό του Λαϊκού Στρατού και μητέρα αντικαθεστωτική, η νεαρή Κλαούντια βίωσε κατ' οίκον τις αντιφάσεις του ανατολικού μπλοκ. Το διαζύγιο των γονιών της και η μετακόμιση στο Ανατολικό Βερολίνο, μαζί με τη μητέρα της και τον αντιστασιακό πατριό της, όρισαν με τρόπο σχεδόν αυτονόητο την πολιτική της στάση. Αντίδραση στη σχιζοφρένεια του καθεστώτος, όχι πάντα συνειδητή και όχι χωρίς τιμήματα. Για παράδειγμα, όσο συναρπαστικό είναι για μια δεκάχρονη να αισθάνεται επαναστάτρια άλλο τόσο τρομακτικό είναι να τη στιγματίζει ο δάσκαλός της σαν ταξικό εχθρό ενώπιον όλης της τάξης. Γι' αυτό όταν η Ανατολική Γερμανία της πρόσφερε δυνατότητες ένταξης σε ομάδες, όταν δηλαδή την ανακούφιζε από την υποχρέωση να ξεχωρίζει, άρπαζε την ευκαιρία χωρίς ενδοιασμούς. Συμμετείχε έτσι στη χορωδία των Πιονιέρων, σε μαθηματική κατασκήνωση, στην Ελεύθερη Γερμανική Νεολαία και, με μοιρασμένες την ανειλικρίνεια και την πειστικότητα, έδωσε όρκο πίστης στο κράτος κατά την τελετή της Πρώτης Κοινωνίας. Τα ασπάστηκε όλα για να εξασφαλίσει μια απρόσκοπτη ενηλικίωση. Ωστόσο, η εκρηκτική της ιδιοσυγκρασία την εμπόδιζε να εξισορροπήσει την ιδεολογική γραμμή του σπιτιού της και την αγωνία της να ξεπεράσει επιτυχώς όλες τις δοκιμασίες των σχολικών χρόνων, με ευκταία επιβράβευση ένα απάνεμο μέλλον. Οσα στο παιδί φάνταζαν παράδοξα, στην έφηβη αποσαφηνίζονται βαθμιαία, φανερώνοντας το νόημά τους ή, ακριβέστερα, την έλλειψή του. Ενα ταξίδι στη Σουηδία, μια ημερήσια εκδρομή στην Πράγα, η παραλαβή ενός δέματος από τη Δύση ήταν απλώς ανέφικτα, όπως ήταν ανύπαρκτα τα αγαθά των δυτικογερμανικών πολυκαταστημάτων. Ο κόσμος της τελείωνε εκεί όπου οι απλούστερες επιθυμίες και διεκδικήσεις συνθλίβονταν. Παντού υπήρχαν σύνορα αδιαπέραστα. Ορια στη συμπεριφορά, στη συναναστροφή, στο ντύσιμο, στα λόγια, στην πλάκα. Αυτά συνιστούσαν την καθημερινότητα, ο εθισμός στην οποία αποδεικνύεται, παρά τις αντιστάσεις, ισχυρότατος. Από την πλευρά της αντιπολίτευσης, η συγγραφέας οραματιζόταν το μέλλον της σε συνάρτηση με την ανασυγκρότηση της Ανατολικής Γερμανίας. Συνοδεύοντας όμως τους οραματισμούς της με το ορατό ενδεχόμενο της διάψευσης. Με την πτώση του Τείχους προέκυψε η ανάγκη αναπροσαρμογής ενός ριζωμένου τρόπου επιβίωσης και εξίσου βαθιών πεποιθήσεων. Η Ρους περιγράφει πολύ παραστατικά την παράλυσή της μπροστά στη βιαιότητα της αλλαγής, όπως επίσης αποδίδει με ένταση τα συναισθήματά της για την υπό κατάρρευση πατρίδα της. Μέσα στον παροξυσμό της ευφορίας πρόβαλε ξεκάθαρο το γεγονός πως η ίδια και τόσοι άλλοι, που δεν συντάχθηκαν με τους κρατικούς μηχανισμούς και τις σκιώδεις δραστηριότητές τους, υπήρξαν και παρέμεναν μέρος της ανυπόστατης πλέον Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Γι' αυτό το μέρος, γι' αυτή τη μερίδα πολιτών γράφει στο βιβλίο της.



Συμφιλίωση με την καταγωγή



Η Ρους δεν δείχνει προθέσεις καταγγελίας και διαμαρτυρίας. Αλλωστε η πολιτική χροιά των αφηγούμενων είναι παραπάνω από πρόδηλη για να επιβαρυνθεί με οξείς τόνους. Αντιθέτως, η συγγραφέας υιοθετεί ένα ανάλαφρο αφηγηματικό ύφος, συγκαλυμμένα αιχμηρό κάποιες στιγμές και σταθερά σαρκαστικό. Ακόμα και τις πιο απεχθείς όψεις του συστήματος τις ακουμπάει με ευαισθησία και νηφαλιότητα και πάντα από την υποκειμενική οπτική του άμεσα θιγμένου. Επιχειρεί την αποτίμηση των ζημιών που υπέστη η ίδια και η οικογένειά της και μόνο παραπλεύρως της εποχής της. Ο προσδιορισμός «δική μου» στον τίτλο υπογραμμίζει αυτήν ακριβώς την προσωπική σκοπιά. Οι ιστορίες αποτυπώνουν ένα χρονικό συμφιλίωσης με την καταγωγή της. Μια συμφιλίωση που εγκαινίασε η αιφνιδιαστική ελευθερία, όταν ενθαρρύνθηκε η ψηλάφηση των πληγών. Για να ανοιχθεί στις προοπτικές της Δύσης, η συγγραφέας όφειλε να ξεμπερδέψει με συγκεχυμένες ενοχές και υποψίες σχετικά με το οικογενειακό της περιβάλλον. Εντρύφησε στα προσπελάσιμα πια αρχεία της Στάζι, προσέκρουσε σε οδυνηρές αποκαλύψεις και ομολόγησε στον εαυτό της ότι η φυγή υπήρξε ενδόμυχα η μόνη αντιστασιακή πράξη, για την οποία προετοιμαζόταν στα νεανικά της χρόνια. Η επιείκειά της προς την πρώην Ανατολική Γερμανία δεν απορρέει από μεγαθυμία αλλά από την ανάγκη να αποχαιρετήσει τελεσίδικα έναν κόσμο τον οποίο αγάπησε πολύ και εξίσου καλά τον γνώρισε, τόσο ώστε να θέλει να τον εγκαταλείψει. «Κατάλαβα ότι, για να βγει κανείς έξω, πρέπει πρώτα να μπει μέσα».

Τα τιτλοφορημένα κείμενα θα μπορούσαν να αντιστοιχούν σε κεφάλαια μυθιστορήματος, αλλά μόνο εκβιαστικά το βιβλίο θα χαρακτηριζόταν μυθιστόρημα, τόσο ως προς την έκταση όσο και ως προς τη συνοχή του. Εξίσου αυθαίρετος θα ήταν ο χαρακτηρισμός διηγήματα. Πρόκειται περισσότερο για αναμνήσεις, καταγραμμένες σε χρονική αταξία, ανάλογη με την αταξία με την οποία εγγράφονται στη μνήμη κρίσιμα μικροεπεισόδια. Η αισιοδοξία και η διάθεση διακωμώδησης κυριαρχούν σε τέτοιο βαθμό που κάποιες από τις ιστορίες μοιάζουν με παιδικά παραμύθια για το ανατολικό μπλοκ. Η Ρους αποφεύγει, όσο της επιτρέπει το εκάστοτε ανακλημένο επεισόδιο, τη συγκινησιακή φόρτιση. Με τη χιουμοριστική γραφή της επισημαίνει τη χρονική απόσταση από τα γεγονότα. Απόσταση που διευκολύνει τη θέαση των περασμένων στη σωστή τους διάσταση. Το αυτοβιογραφικό υλικό που σμιλεύεται μαζί με την παθογένεια του κοινωνικού χώρου, φέρνει τη Ρους αρκετά κοντά στην Κρίστα Βολφ. Στην πρόσφατα μεταφρασμένη στα ελληνικά νουβέλα της «Με σάρκα και οστά», η Βολφ σχολιάζει το σταθμό του μετρό στη Φρίντριχστρασε, σημείο σύγκλισης του διχοτομημένου Βερολίνου, ένα υπόγειο σύνορο Ανατολής και Δύσης. Αναφορά για την ίδια στάση βρίσκουμε στο ανά χείρας βιβλίο. «Τότε αντιλήφθηκα τι είχε κάνει το Τείχος στο Βερολίνο» καταλήγει η συγγραφέας, αντικρίζοντας τη δυτική πλευρά του σταθμού. Στη Ρους βέβαια δεν υπάρχει ούτε το διεισδυτικό πολιτικό βλέμμα ούτε η απελπισία για την καταβαράθρωση του σοσιαλιστικού εγχειρήματος ούτε η επίμονη μνήμη. Ανήκει άλλωστε σε πολύ διαφορετική γενιά. Οπως σημειώνει η ίδια: «Ημασταν οι τελευταίοι αληθινοί Ανατολικογερμανοί. Και οι πρώτοι καινούργιοι Δυτικοί». Το βιβλίο της είναι ένα μνημόσυνο, χωρίς θλίψη ούτε νοσταλγία, σε μια χαμένη πατρίδα.



ΛΙΝΑ ΠΑΝΤΑΛΕΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/03/2006