Η λησμονημένη επανάσταση

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Ανασύροντας από τη λήθη τους αρχαίους Ελληνες επιστήμονες

Ολοι γνωρίζουμε ότι η σύγχρονη μαθηματική και πειραματική μέθοδος γνώσης, δηλαδή η νεότερη Επιστήμη, γεννήθηκε κατά τον 17ο αιώνα χάρη στο πρωτοποριακό έργο γιγάντων του πνεύματος όπως ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος και ο Νεύτωνας.

Αυτήν ακριβώς την «προφανή» και καθολικά αποδεκτή αντίληψη της νεότερης εποχής έρχεται να αμφισβητήσει το παρόν βιβλίο του διάσημου Ιταλού φυσικού και ιστορικού της επιστήμης Λούτσιο Ρούσο.

Πρόκειται για μια πρωτότυπη «αρχαιολογική» έρευνα σχετικά με την προέλευση της επιστημονικής σκέψης, της κυρίαρχης μορφής σκέψης στον Δυτικό πολιτισμό.

Στις σελίδες αυτού του εξαιρετικά ενδιαφέροντος βιβλίου, ο αναγνώστης θα βρει πλήθος πληροφοριών που τεκμηριώνουν επαρκώς μια θεώρηση της αρχαίας ελληνικής επιστήμης εντελώς διαφορετική από αυτήν που είναι ευρέως αποδεκτή από την επίσημη ιστοριογραφία.

Ο συγγραφέας, βαθύτατος γνώστης των φυσικών επιστημών αλλά και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, καταφέρνει να ανασυγκροτήσει την μέχρι πρόσφατα άγνωστη, και συνεπώς συστηματικά υποτιμημένη, ιστορία της επιστημονικής σκέψης και τεχνολογίας της ελληνιστικής περιόδου, κυρίως του 3ου και του 2ου αιώνα π.Χ.

Αλλαγή χρονολογιών

Η υπομονετική έρευνα και η εξονυχιστική ανάλυση των πενιχρών ιστορικών πηγών οδήγησαν τον συγγραφέα στο εξής εντυπωσιακό συμπέρασμα: η ημερομηνία γέννησης της σύγχρονης επιστήμης θα πρέπει να επαναχρονολογηθεί, δηλαδή να μετατεθεί κατά τουλάχιστον δύο χιλιετίες πριν από την περίφημη «μεγάλη επιστημονική επανάσταση» της εποχής του Γαλιλαίου!

Με σωρεία επιχειρημάτων και με μεγάλο πάθος, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι στη διάρκεια κυρίως του 3ου αιώνα π.Χ. οι Ελληνες πραγματοποίησαν μια ριζική μεθοδολογική τομή, κυριολεκτικά μια αλλαγή Παραδείγματος, σε σχέση με τον προγενέστερο θεωρησιακό τρόπο κατανόησης της φύσης. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσουν τις πρώτες αυστηρές φυσικές επιστήμες, καθώς και ασύλληπτες, για εκείνη την εποχή, τεχνολογικές εφαρμογές.

Πράγματι, ήδη από την αρχή της ελληνιστικής περιόδου συντελείται μια ουσιαστική μετεξέλιξη από την κλασική φυσική φιλοσοφία προς μια αυστηρότερη, δηλαδή πειραματική και μαθηματικοποιημένη, μελέτη της φύσης. Πρωταγωνιστές αυτής της εντυπωσιακής επιστημονικής επανάστασης των ελληνιστικών χρόνων δεν ήταν μόνο ο Ευκλείδης ο Αλεξανδρινός ή ο Αρχιμήδης ο Συρακούσιος, αλλά μια ολόκληρη στρατιά πρωτοπόρων ερευνητών: από τον μεγάλο πειραματικό γιατρό και φυσιολόγο Ηρόφιλο έως τον μαθηματικό Ερατοσθένη, από τον Αρίσταρχο τον Σάμιο, δημιουργό της πρώτης σοβαρής ηλιοκεντρικής θεωρίας, μέχρι τον Ιππαρχο, πρόδρομο της σύγχρονης δυναμικής και της θεωρίας της βαρύτητας· και πλήθος άλλων επιστημόνων, για το πλούσιο έργο των οποίων έχουμε δυστυχώς μόνο σκόρπιες αναφορές και αμφισβητούμενες μαρτυρίες.

«Στην πραγματικότητα αυτά που χάνονται είναι πάντα τα καλύτερα έργα», υποστηρίζει ο Ρούσο. Στη συλλογική ιστορική μας συνείδηση δεν υπάρχουν μόνο σοβαρά κενά αλλά και ένα είδος συστηματικής «διαγραφής του ελληνιστικού πολιτισμού και ειδικά της επιστημονικής επανάστασης που εμφανίστηκε τον 3ο αιώνα π.Χ.».

Συνεπώς, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι η «ελληνιστική εποχή» συνήθως περιγράφεται ως μια μακρά περίοδος παρακμής, της οποίας η πολιτιστική κληρονομιά θεωρείται επουσιώδης και δευτερευούσης σημασίας σε σχέση με τη μεγαλειώδη «κλασική εποχή» της ελληνικής αρχαιότητας. Εξάλλου, ο ίδιος ο όρος «ελληνιστική» υποδηλώνει σαφώς την ιστορική απαξίωση αυτής της εποχής.

Πρόκειται για ένα αφελές στερεότυπο, για μια ιδεολογική προκατάληψη που, με συνοπτικές διαδικασίες, υιοθετείται από τους περισσότερους ιστορικούς και αναπαράγεται άκριτα από τους εκπαιδευτικούς μας θεσμούς.

Αν αποδεχτούμε αυτό το στερεότυπο, δεν μπορούμε να εξηγήσουμε πώς οι μεγάλοι Ελληνες στοχαστές, που έζησαν σ' αυτήν τη δήθεν προεπιστημονική και παρακμιακή εποχή, κατάφεραν να πραγματοποιήσουν τέτοιες θεμελιώδεις επιστημονικές και τεχνολογικές ανακαλύψεις όπως αυτές που περιγράφονται στο βιβλίο.

Αν, αντίθετα, υιοθετήσουμε την αιρετική θέση του συγγραφέα, ότι δηλαδή κατά την ελληνιστική περίοδο είχε διαμορφωθεί μια υψηλού επιπέδου επιστημονική και τεχνολογική σκέψη, τότε όλα τα πράγματα μπαίνουν στη θέση τους.

Το μεγάλο αίνιγμα της ύπαρξης μεγαλοφυών επιστημόνων σε μια προεπιστημονική -υποτίθεται- εποχή παύει να φαίνεται τόσο αινιγματικό και ακατανόητο!

Γιατί ξεχάσαμε

Ανακύπτουν, όμως, δύο ενοχλητικά όσο και εύλογα ερωτήματα. Πρώτον: Αν το επιστημονικό-τεχνολογικό επίπεδο της ελληνιστικής περιόδου ήταν όντως αυτό που περιγράφεται από τον Ρούσο, τότε γιατί οι Ρωμαίοι κατακτητές δεν το κληρονόμησαν και δεν το ανέπτυξαν τους επόμενους αιώνες;

Και δεύτερον: Πώς είναι δυνατόν οι αναρίθμητοι ιστορικοί, από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα, να έχουν αγνοήσει ένα τόσο σημαντικό ιστορικό και πολιτιστικό γεγονός;

Απαντώντας στο πρώτο ερώτημα, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι Ρωμαίοι την εποχή της κατάκτησης των Συρακουσών και της δολοφονίας του Αρχιμήδη (212 π.Χ.) ήταν ένας βάρβαρος και απαίδευτος λαός, που δεν μπορούσε να εκτιμήσει, πόσο μάλλον να κατανοήσει, τα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα των Ελλήνων. Ακόμη και ύστερα από αρκετούς αιώνες, οι σημαντικότεροι Ρωμαίοι στοχαστές κυριολεκτικά αδυνατούν να παρακολουθήσουν τα λεπτά επιχειρήματα και τα περίπλοκα μαθηματικά της ελληνιστικής εποχής.

Ενας δεύτερος, αλλά όχι λιγότερο σημαντικός, λόγος γι' αυτή την ανακοπή της ανάπτυξης της επιστημονικής σκέψης είναι οι εντελώς διαφορετικές οικονομικές και παραγωγικές βάσεις του ρωμαϊκού πολιτισμού. Οι γόνιμες σχέσεις μεταξύ επιστήμης και εξουσίας που είχαν αναπτυχθεί κατά την ελληνιστική εποχή δεν υιοθετήθηκαν από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, η οποία, ως γνωστόν, οικοδομήθηκε πάνω στη στρατιωτική και νομική οργάνωση.

Η αδιαφορία των Ρωμαίων κατακτητών και η μετέπειτα καχυποψία, αν όχι το μίσος, των χριστιανών για τον επιστημονικό και τεχνολογικό πολιτισμό των Ελλήνων οδήγησαν αναπόφευκτα, τους επόμενους αιώνες, στη σχεδόν ολοκληρωτική απονέκρωση και την απολησμόνηση της μεγάλης ελληνιστικής επανάστασης.

Οσον αφορά το δεύτερο ερώτημα, η απάντηση θα πρέπει να αναζητηθεί στην ανεπάρκεια ή την απώλεια των γραπτών μαρτυριών αυτής της περιόδου. Το γεγονός αυτό αλλά και το διαζύγιο των ανθρωπιστικών και θεολογικών σπουδών από τις φυσικές επιστήμες συνέβαλαν στην καταδίκη της ελληνιστικής επανάστασης.

Οι λόγιοι του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης δεν διέθεταν ούτε την πλήρη και αξιόπιστη σχετική γραμματεία ούτε βέβαια τα απαραίτητα διανοητικά εργαλεία για να κατανοήσουν και να αναπτύξουν τις ιδέες της ελληνιστικής επανάστασης. Ετσι, ο Δυτικός πολιτισμός όφειλε να ανακαλύψη εκ νέου τις γνωστικές και τεχνολογικές δυνατότητες της αρχαίας επιστημονικής σκέψης· και αφού το έκανε, φρόντισε να αποκρύψει επιμελώς τις πραγματικές πηγές έμπνευσής του.

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/02/2008