Σπρώξε

Η Κλαρίς Πρέσιους Τζόουνς, μια αναλφάβητη δεκαεξάχρονη, ήταν
μέχρι τώρα αόρατη. Αόρατη για τον πατέρα της, που τη βιάζει,
για τη μητέρα της, που την τσακίζει στο ξύλο, και για το
κράτος, που την αντιμετωπίζει σαν μια ακόμα χαμένη περίπτωση
του Χάρλεμ. Όταν όμως η Πρέσιους-έγκυος από τον πατέρα της στο
δεύτερο παιδί-συναντάει μια προοδευτική και αποφασισμένη
καθηγήτρια, μαθαίνει όχι μόνο πώς να γράφει για τη ζωή της,
αλλά και πώς να την κάνει για πρώτη φορά δική της.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι μαύρη, τεράστια, με ύψος 1,75 μ. και βάρος πάνω από 90 κιλά. Σε ηλικία 12 ετών έμεινε έγκυος. «Ποιο είναι το όνομα του πατέρα σου;» τη ρώτησε η νοσοκόμα. «Καρλ Κένγουντ Τζόουνς, γεννημένος στο Μπρονξ». «Και το όνομα του πατέρα του παιδιού;». «Καρλ Κένγουντ Τζόουνς, γεννημένος στο ίδιο Μπρονξ». Η εγκυμοσύνη τής στοίχισε ένα χρόνο από το σχολείο. Το μωρό, ένα κοριτσάκι, πάσχει από το σύνδρομο Ντάουν. Τέσσερα χρόνια αργότερα είναι και πάλι έγκυος. Από τον ίδιο άντρα. Δεν έχει κλείσει ακόμη τα 17. Πηγαίνει ακόμη στη Β' γυμνασίου. Και τη διώχνουν οριστικά από το σχολείο.

Πρόκειται για την Κλαρίς Πρέσιους Τζόουνς, την ηρωίδα του πρώτου μυθιστορήματος της 47χρονης σήμερα Σάφαϊρ. Η ιστορία της δημιουργεί αισθήματα ταραχής και απέχθειας στον αναγνώστη που δεν είναι εξοικειωμένος με τις εικόνες σκληρότητας και φρίκης που περιγράφονται στο βιβλίο και εκτυλίσσονται στις φτωχογειτονιές του Χάρλεμ. Δεν ισχύει όμως το ίδιο και για τη συγγραφέα, που πραγματεύεται την υπόθεση σαν να βρίσκεται στο φυσικό της περιβάλλον.

Το πραγματικό όνομα της Σάφαϊρ είναι Ραμόνα Λόφτον. Η νεοεμφανιζόμενη αμερικανίδα συγγραφέας γεννήθηκε στην Καλιφόρνια και μεγάλωσε σε στρατιωτικές βάσεις στην Καλιφόρνια και στο Τέξας. Στη συνέχεια φοίτησε στο Σίτι Κόλετζ της Νέας Υόρκης και πήρε Μάστερ στις καλές τέχνες από το κολέγιο του Μπρούκλιν. Για περισσότερο από επτά χρόνια δίδαξε σε προγράμματα διδασκαλίας στο Μπρονξ και στο Χάρλεμ, όπου ήρθε σε επαφή με πολλά άτομα που είχαν να αφηγηθούν εμπειρίες ανάλογες με αυτήν της ηρωίδας της. Επιπλέον η ίδια είχε πέσει θύμα βιασμού σε πολύ μικρή ηλικία ενώ τα ατυχή γεγονότα στη ζωή της δεν σταμάτησαν εκεί. Ο θάνατος της μητέρας της και η δολοφονία του αδελφού της το 1986 της στοίχισαν τόσο ώστε έκτοτε είναι μονίμως ντυμένη στα μαύρα.

Το «Σπρώξε» είναι το πρώτο της μυθιστόρημα, δεν είναι όμως και το πρώτο της βιβλίο. Προηγήθηκαν τα «Αμερικανικά Όνειρα», μια συλλογή ποιημάτων που αποκρυσταλλώνουν γυναικείες οπτικές γωνίες, από τη λεσβιακή σεξουαλικότητα ως την αντίληψη της γυναικείας υπόστασης με τα μάτια ενός άντρα. Σύμφωνα με την ίδια τη συγγραφέα, το πρώτο της βιβλίο είναι αφιερωμένο στο παιδί που όλοι έχουμε μέσα μας ενώ το μυθιστόρημα «Σπρώξε» μιλά για τον τρόπο που αυτό το παιδί πρέπει να βγαίνει προς τα έξω.

Ας επιστρέψουμε όμως στην υπόθεση του εν λόγω μυθιστορήματος. Ξεκινώντας από τον βασικό θεματικό πυρήνα που περιγράφεται στην εισαγωγή, ο αναγνώστης φαντάζεται ότι δύσκολα μπορούν τα πράγματα να πάνε χειρότερα. Κι όμως, καθώς η Πρέσιους, όπως προτιμά να τη φωνάζουν, μας αφηγείται την ως τώρα ιστορία της, που περιλαμβάνει βιασμό και ξυλοδαρμό και από τη μητέρα της, μαθαίνει ότι ο πατέρας της έχει προσβληθεί από τον ιό του AIDS. Και ταυτόχρονα με αυτήν μαθαίνουμε ότι και η ίδια είναι φορέας του ιού.

Παρά την τραγική έκβαση των γεγονότων, το κλίμα γίνεται όλο και πιο αισιόδοξο. Και αυτό οφείλεται στην παρουσία μιας δασκάλας, της Μπλου Ρέιν, που διδάσκει στο Πρόγραμμα Εναλλακτικής Εκπαίδευσης «Ο ένας διδάσκει τον άλλον» που αποφασίζει να παρακολουθήσει η Πρέσιους. Εκεί η ηρωίδα μαθαίνει γραφή και ανάγνωση αλλά το σημαντικότερο από όλα είναι ότι αισθάνεται για πρώτη φορά πως υπάρχει. «Μπορείς να κάνεις τα πάντα όταν μιλάς ή γράφεις, δεν είναι όπως όταν ζεις και το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι αυτό που κάνεις» λέει σε κάποιο σημείο του βιβλίου.

Οι νέες γνώσεις θα ανοίξουν για την Πρέσιους νέους δρόμους έκφρασης και θα αποκαλύψουν ένα πλάσμα ευαίσθητο, με καταπιεσμένες επιθυμίες και τρομακτικές ενοχές. Σταδιακά διαχωρίζει τη συγγένεια από την εκμετάλλευση, την αξιοπρέπεια από την υποδούλωση, την ηδονή από τον πόνο. Παράλληλα ανακαλύπτει ότι αυτό που την ευχαριστεί περισσότερο είναι να γράφει ποιήματα που, όσο άτεχνα και ανορθόγραφα κι αν είναι, δεν παύουν να εντυπωσιάζουν με την ποιότητα των συναισθημάτων τους.

Ένα από τα αξιοσημείωτα στοιχεία του μυθιστορήματος είναι η διαφάνεια με την οποία πραγματεύεται μια σειρά θέματα-ταμπού: αιμομειξία, βιασμός, ομοφυλοφιλία, ναρκωτικά, ταξικές ανισορροπίες και φυλετικές ανισότητες περιγράφονται ωμά, με τη σε πρώτο πρόσωπο κραυγή της ηρωίδας. «Κανένας δεν με θέλει. Κανένας δεν μ' έχει ανάγκη. Καταλαβαίνω ποια είμαι. Ξέρω ποια λένε πως είμαι ­ ένας βρικόλακας που ρουφάει το αίμα του συστήματος. Μια άσχημη αράπικη λίγδα που πρέπει να τη σκουπίσουν, να την τιμωρήσουν, να τη σκοτώσουν, να την αλλάξουν, να της βρούνε δουλειά».

Η ίδια η συγγραφέας δικαιολογεί αυτή την τακτική της ως απόπειρα εξάλειψης αυτών των προβλημάτων. «Αν η άρνησή τους μπορούσε να μας βοηθήσει, θα τα είχαμε ξεπεράσει από καιρό» είχε δηλώσει σε παλαιότερη συνέντευξη. «Χρόνια δεν συζητούσαμε για τέτοια θέματα, με αποτέλεσμα η κατάσταση να γίνεται όλο και χειρότερη».

Ποιο είναι λοιπόν το μήνυμα του βιβλίου; Η απάντηση δίδεται και πάλι από τη δημιουργό του: «Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα σε αυτόν που επιβιώνει και στο θύμα είναι η ελπίδα. Σε όποιες συνθήκες και αν βρεθεί κανείς υπάρχει πάντα η περίπτωση να τις ξεπεράσει, κι αυτό αν δεν χάσει τις ελπίδες του. Γι' αυτό και σε κανένα σημείο του βιβλίου η Πρέσιους δεν χάνει την ελπίδα».

Κατά πόσο όμως πετυχαίνει πραγματικά τον στόχο της η αμερικανίδα συγγραφέας; Το σύνολο του βιβλίου δεν εκμαιεύει καταφανώς θετική απάντηση. Γιατί μπορεί το τέλος της αφήγησης να βρίσκει τη 16χρονη ηρωίδα με το μωρό της αγκαλιά να ελπίζει για θεραπεία και για έναν καλύτερο κόσμο, ωστόσο το παράθεμα με τις «Ιστορίες Ζωής» των συμμαθητριών της στο τέλος του βιβλίου ζωντανεύει μια κοινωνία κακοποιημένων γυναικών σε τέτοιο βαθμό που το κείμενο χάνει την ισορροπία της αρχικής συνταγής του: από συμβολική καταγγελία γίνεται σχεδόν μελό.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-10-1998