Πολιτισμός και πρακτικός λόγος

Το "Πολιτισμός και πρακτικός λόγος" αποτελεί θεωρητικό δοκίμιο αλλά και εθνογραφία της δυτικής κοινωνίας. Το μεγαλύτερο μέρος του είναι αφιερωμένο στην επεξεργασία της έννοιας του πολιτισμού. Ο Sahlins ξαναγράφει την ιστορία της ανθρωπολογικής σκέψης ως ένα μακρύ αγώνα ανάμεσα στο "συμβολικό" και τον "πρακτικό λόγο". Στις σελίδες αυτού του βιβλίου, επίσης, παρουσιάζονται κριτικά οι συζητήσεις για την ευρετική εμβέλεια της μαρξιστικής θεωρίας και την εφαρμογή της στις λεγόμενες "πρωτόγονες" κοινωνίες, καθώς και το κατά πόσο είναι αναγκαία η ανάπτυξη δύο διακριτών θεωριών για την κάλυψη των ιδιαιτεροτήτων των καπιταλιστικών και προκαπιταλιστικών κοινωνιών.
Στο πλαίσιο αυτής της ανάλυσης ο Sahlins προτείνει μια θεωρία του πολιτισμού απαλλαγμένη από τις δουλείες του πρακτικού λόγου, μια θεωρία που βασίζεται στον L. White χωρίς τον τεχνολογισμό του, στον E. Durkheim χωρίς τον κοινωνιοκεντρισμό του, στον K. Marx χωρίς τον οικονομισμό του και, ιδιαίτερα, στον C. Levi-Strauss χωρίς τον νατουραλισμό του. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου εφαρμόζει την πολιτισμική του θεωρία στη μελέτη των γαστρονομικών και ενδυματολογικών συνηθειών που επικρατούν στην "δυτική κοινωνία". Ο Sahlins δείχνει τον αυθαίρετο χαρακτήρα της "αστικής σκέψης" αφού δεν υπάρχει καμία σχέση λογικής αιτιότητας ανάμεσα στο πρακτικό συμφέρον και σε αυτές τις καταναλωτικές πρακτικές.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα ακόμα μεγάλο έργο της σύγχρονης ανθρωπολογίας είδαμε να εκδίδεται προσφάτως, και είναι αυτονόητος ο έπαινος προς όλους τους συντελεστές του εγχειρήματος, όχι μόνο για τη συγκεκριμένη έκδοση αλλά και για τη μακρόχρονη συνεπή προσφορά τους στη δημιουργία μιας ανθρωπολογικής γλώσσας στα ελληνικά. Οπως και η Ερμηνεία των πολιτισμών του Clifford Geertz («Αλεξάνδρεια», 2003) που παρουσιάστηκε έναν χρόνο νωρίτερα, το έργο του Marshall Sahlins αντιπροσωπεύει μία από τις πιο ισχυρές στιγμές της σύγχρονης ανθρωπολογικής σκέψης και, ταυτόχρονα, τεκμηριώνει τις αναζητήσεις της αμερικανικής λεγόμενης πολιτισμικής ανθρωπολογίας στη δεκαετία του '70. Οπως και ο Geertz, ο Sahlins είναι ένας ανθρωπολόγος με εκτεταμένη θεωρητική κατάρτιση και με διακριτό πνευματικό στίγμα, πράγμα που κάνει την ανάγνωση των έργων του μία αφορμή αναστοχασμού ολόκληρης της ανθρωπολογικής επιστήμης και των ιδεών που τη διατρέχουν, ως μέρος των ευρύτερων ιδεολογικών αντιπαραθέσεων στο σύγχρονο θεωρητικό τοπίο. Η κατατοπιστική εισαγωγή του Ε. Παπαταξιάρχη μας επιτρέπει να ρίξουμε μια γρήγορη ματιά στο σύνολο του έργου του, το οποίο, όπως θα διαπιστώσει κανείς, γνώρισε αρκετά διαφορετικά στάδια ανάπτυξης και προκάλεσε πολύ ετερογενείς αντιδράσεις στην ανθρωπολογική κοινότητα.

Για να καταλάβουμε τι ακριβώς διακυβεύεται σε αυτό το βιβλίο πρέπει να αναχθούμε σε μια καταγωγική αντιπαράθεση στους κόλπους της αμερικανικής ανθρωπολογίας, ανάμεσα στον «εξελικτισμό» του Henry Lewis Morgan και τον «κουλτουραλισμό» του Franz Boas. Και πρέπει εκ των προτέρων να έχουμε υπόψη ότι και οι δύο θεωρήσεις προσφέρονται εύκολα προς εκλαΐκευση και ιδεολογική εκμετάλλευση: από τον εξελικτισμό του Morgan μπορεί να κατασκευαστεί -όπως έχει ήδη γίνει- μια χυδαία μαρξιστική αντίληψη της ιστορίας που υπάγει με προκρούστειο τρόπο την πολυμορφία των πολιτισμικών φαινομένων σε μιαν άτεγκτη αιτιοκρατική διαδοχή «ιστορικών σταδίων», ενώ η πολιτισμική θεωρία του Boas τίθεται συχνά στην υπηρεσία ενός φιλελεύθερου σχετικισμού που, με πρόσχημα την ποικιλότητα και την αυτοτέλεια των «πολιτισμών», εξελείφει ταχυδακτυλουργικά κάθε προοπτική παγκόσμιας ιστορίας. Σε αντίθεση ωστόσο με τον Geertz, που οι φιλελεύθερες πολιτικές του ροπές του χρωματίζουν αποφασιστικά τον ανθρωπολογικό του στοχασμό, ο Sahlins έχει ο ίδιος μια υπολογίσιμη θεωρητική βάση στο μαρξισμό: από αυτή την άποψη, το εγχείρημά του Πολιτισμός και πρακτικός λόγος μπορεί να διαβαστεί σαν μια ριζικά αυτοκριτική στιγμή στο πλαίσιο αυτής της παράδοσης, αυτοκριτική που για να μπορέσει να υλοποιηθεί οικειοποιείται διαλογικά -υπέρ το δέον ίσως, όπως σε μερικές στιγμές ενδέχεται να φανεί- τα επιχειρήματα της αντίπαλης πλευράς.

«Το βιβλίο τούτο αποτελεί μια ανθρωπολογική κριτική της ιδέας ότι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί διαμορφώνονται μέσα από την πρακτική δραστηριότητα και, σε τελική ανάλυση, από το ωφελιμιστικό συμφέρον» (σελ. 41), είναι η φράση με την οποία ο Sahlins εξαγγέλλει το εγχείρημά του· αλλού θα το περιγράψει ως «μια προσπάθεια να ελευθερωθεί η ανθρωπολογία από τη φυλακή του νατουραλισμού» (σελ. 166). Πατώντας δηλαδή σταθερά σε μποασιανό έδαφος, θα προσπαθήσει να δείξει ότι η συμβολική τάξη, το πλέγμα των πολιτισμικών σημασιών που ορίζει το χαρακτήρα ενός πολιτισμού, εμφανίζεται πάντοτε ως αυτόνομο και μη αναγώγιμο σε πρακτικές σκοπιμότητες οικονομικού, οικολογικού ή εν γένει ωφελιμιστικού τύπου -είναι απεναντίας αυτό που μορφοποιεί συμφέροντα και ανάγκες όπως αυτά γίνονται κατανοητά και βιώνονται από την πολιτισμική κοινότητα.

Με άλλα λόγια, πρέπει να ξεκινάμε πάντοτε από τον πολιτισμό. Στο πρώτο δοκίμιο του βιβλίου, που επιγράφεται «Ο μαρξισμός και οι δύο δομισμοί», θα ανασυστήσει αυτή την προβληματική μέσ' από αντιπαραθέσεις ορισμένων μαρξιστών ανθρωπολόγων με εκπροσώπους τόσο του αγγλικού δομισμού όσο και του γαλλικού στρουκτουραλισμού. Σε ό,τι αφορά το αγγλικό παράδειγμα, χαρακτηριστική είναι η συζήτηση ανάμεσα στον Peter Worsley και τον Meyer Fortes πάνω από τους Tallensi της Δυτικής Αφρικής: αν το σύστημα συγγένειας σε φυλετικές κοινωνίες, όπως έδειξε πειστικά ο Fortes, επιτελεί ταυτόχρονα παραγωγικές, αναπαραγωγικές, τελετουργικές και ιδεολογικές λειτουργίες, η διάκριση βάσης - εποικοδομήματος αχρηστεύεται οριστικά για τον ανθρωπολόγο.

Ο γαλλικός στρουκτουραλισμός, από τη μεριά του, έθεσε το πρόβλημα της ιστορίας ή, για να το πούμε αλλιώς, της ανθεκτικότητας της κοινωνικής δομής απέναντι στις ιστορικές αναταράξεις. Παρ' ότι από μαρξιστική σκοπιά έχει κατ' επανάληψη κατηγορηθεί για ανιστορικότητα (ο Levi-Strauss έχει χαρακτηριστικά γίνει αποδέκτης τέτοιων επικρίσεων), ο Sahlins, από τη μεριά του, θα συνηγορήσει παραθέτοντας εκτεταμένο υλικό από το δικό του πεδίο, τις κοινωνίες της Πολυνησίας και ειδικά των Ανατολικών Φίτζι (που πρέπει να θεωρούνται η κοιτίδα του πολυνησιακού πολιτισμού).

Θα ήταν λάθος, ωστόσο, να θεωρήσουμε ότι οι απόψεις που καταπολεμά εδώ ο Sahlins προέρχονται αποκλειστικά ή κυρίως από το μαρξισμό (εν πάση περιπτώσει, έναν ορισμένο μαρξισμό)· πολύ χαρακτηριστικότερα ίσως είναι συστατικές των διαφόρων ρευμάτων του ανθρωπολογικού λειτουργισμού, και στο δεύτερο δοκίμιο του βιβλίου ο συγγραφέας θα επισκοπήσει τις μακρές συζητήσεις εντός του ανθρωπολογικού κλάδου γύρω από το πρόβλημα που τον ενδιαφέρει: η αντιπαράθεση Morgan-Boas, η αντιπαράθεση Spencer-Durkheim, τα παραδείγματα των Malinowski, G.P. Murdock, Julian Steward και Leslie White, οι ενστάσεις των Mary Douglas και Levi-Strauss είναι μερικά μόνο από τα ζητήματα που συζητιούνται εδώ. Κατά τρόπο συμπληρωματικό, στο τρίτο και πιο θεωρητικό δοκίμιο του βιβλίου, που επιγράφεται «Η ανθρωπολογία και οι δύο μαρξισμοί», ο Sahlins θα μεταφέρει τη συζήτηση στα ίδια τα κλασικά κείμενα του μαρξισμού (εν πολλοίς του ίδιου του Μαρξ), προκειμένου να δείξει τη θεμελιώδη αμφισημία που τα διαπερνά. Παράδειγμα διαλεκτικού αναστοχασμού της ίδιας της θεωρίας, η πραγμάτευση θα δείξει τα σπέρματα μιας «άλλης», γνήσια πολιτισμικής λογικής που λανθάνουν στη μαρξιστική σκέψη, αλλά και το εύρος των ωφελιμιστικών (αστικών) ιδεολογημάτων που η ανθρωπολογική εμπειρία οφείλει να αποκαθάρει μέσα στη συγκεκριμένη παράδοση.

Από πολλές απόψεις πιο ενδιαφέρον, και πιο προκλητικό, είναι το τέταρτο δοκίμιο, που επιγράφεται «La pensee bourgeoise: η δυτική κοινωνία ως πολιτισμός» (είναι εμφανές το λογοπαίγνιο με το διάσημο τίτλο του Levi-Strauss). Εδώ ο Sahlins θα επιχειρήσει να δείξει ότι ο ωφελιμισμός της θεωρίας δεν είναι ένα απλό επιστημολογικό σφάλμα, αλλά μάλλον η ιδιάζουσα δεσπόζουσα του δυτικού, αστικού πολιτισμού. Μέσα από πνευματώδεις αναλύσεις του φαντασιακού της αμερικανικής κοινωνίας, που αφορούν τις συμβολικές επενδύσεις της διατροφής και της ένδυσης, θα δείξει ότι έχουμε να κάνουμε με έναν ειδικό κώδικα πολιτισμικών σημασιών που μπορεί να αναλυθεί όπως ακριβώς αναλύονται αντίστοιχοι κώδικες αρχαϊκών ή απομακρυσμένων πολιτισμών. Ως επίμετρο στο βιβλίο, τέλος, έχει προστεθεί από τους συντελεστές της ελληνικής έκδοσης μία αρκετά μεταγενέστερη διάλεξη του συγγραφέα (1998) με τίτλο «Δύο ή τρία πράγματα που ξέρω για τον πολιτισμό», όπου προσπαθεί να αντιμετωπίσει ορισμένες μεταμοντέρνες απόπειρες «αποδόμησης» της έννοιας του πολιτισμού.

Δύο πράγματα νομίζω ότι αξίζει να παρατηρηθούν εν κατακλείδι. Πρώτον, η ριζική εναντίωση στο νατουραλισμό δεν πρέπει να εννοηθεί με την επιπόλαιη κονστρουκτιβιστική έννοια μιας πλήρους αποσύνδεσης του πολιτισμού από τη φύση. Επ' αυτού μας καθοδηγεί η καταληκτήρια, και κάπως αινιγματική, φράση του βιβλίου, σύμφωνα με την οποία εκείνο που χάνει η ωφελιμιστική μας ματιά είναι η «εκ μέρους της κοινωνίας κυριαρχία της κοινωνικής κυριαρχίας πάνω στη φύση» (the mastery by society of society's mastery over nature). Μόνον με έναν τρόπο μπορούμε να το καταλάβουμε αυτό: αν ο νατουραλισμός συγκαλύπτει ιδεολογικά, πίσω από την κατασκευή ενός υποτιθέμενου φυσικού ντετερμινισμού, τις βλέψεις κυριαρχίας που η ίδια η κοινωνία απλώνει πάνω στη φύση, η κατάδειξη των πολιτισμικών του ριζών ελευθερώνει τη φύση από εκείνο που συνιστά δυναστευτική κοινωνική προβολή πάνω της (ένα παράδειγμα θα ήταν η ιδέα της «φυσικής κατάστασης» στον Hobbes).

Η δεύτερη παρατήρηση είναι ουσιαστικά ορολογική. Μολονότι είναι σαφές τι ακριβώς εννοεί ο Sahlins με τον όρο «πρακτικός λόγος» (practical reason), η επιλογή του πρέπει να θεωρείται μάλλον άστοχη. Στην ιστορία της σκέψης ο όρος είναι δεσμευτικά σημαδεμένος από τη χρήση που του επιφύλαξε ο Καντ στον τίτλο της δεύτερης κριτικής, και η ίδια η σημασιολόγηση του Καντ προϋποθέτει μια πολύ αρχαιότερη αλληλουχία σημασιών που ανάγεται τουλάχιστον στον Αριστοτέλη. Εκεί, ως γνωστόν, η πράξις (ηθικοπολιτική δραστηριότητα) δεν αντιτίθεται μόνο στη θεωρίαν (γνώση ή επιστήμη) αλλά και στην τέχνην (πρακτική, χειρωνακτική δραστηριότητα). Στον ίδιο τον Μαρξ, και ακόμα περισσότερο στη μεταμαρξιστική παράδοση, η υιοθέτηση του ελληνικού όρου praxis ανταποκρίνεται στην ανάγκη να διακριθεί η έλλογη-σημασιοδοτική πρακτική του δρώντος υποκειμένου από την απλή τεχνική ή εργαλειακή δραστηριότητα -διατηρείται δηλαδή η αριστοτελική/καντιανή έννοια της πράξης ως έλλογου ηθικοπολιτικού πράττειν ή, με πιο ειδική σημασία εδώ, ως (εγελιανής) ενότητας θεωρίας και πρακτικής. Με αυτή την έννοια, πρακτικός λόγος και συμβολική δραστηριότητα είναι ουσιαστικά ταυτόσημα. Ο Sahlins θα μπορούσε να έχει διαλέξει έναν πολύ ακριβέστερο όρο για την αντίθεση που θέλει να αναδείξει: τεχνικός ή εργαλειακός λόγος (instrumental reason).



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/09/2004