Οι επτά κόρες της Εύας

Το 1994 ο καθηγητής Μπράιαν Σάικς, αυθεντία στο DNA και στην ανθρώπινη εξέλιξη, κλήθηκε να εξετάσει τα παγωμένα απομεινάρια ενός άντρα που είχε παγιδευτεί σ' έναν παγετώνα στη Βόρεια Ιταλία πριν από 5.000 χρόνια.
Ο καθηγητής Σάικς κατάφερε να εντοπίσει ένα ζωντανό απόγονο αυτού του Ανθρώπου των Πάγων στην Βρετανία.
Πώς τα κατάφερε; Οι Επτά κόρες της Εύας είναι μια αφήγηση από πρώτο χέρι της έρευνάς του για ένα ξεχωριστό γονίδιο που μεταβιβάζεται αναλλοίωτο από γενιά σε γενιά μέσω της μητέρας, επιτρέποντάς μας έτσι να ανιχνεύσουμε τους γεντικούς προγόνους μας στο χώρο και το χρόνο. Ο καθηγητής Σάικς ανακάλυψε ότι σχεδόν όλοι οι σημερινοί Ευρωπαίοι κατάγονται από μία από τις επτά γυναίκες τις οποίες ονόμασε Ούρσουλα, Ξένια, Έλενα, Βέλντα, Τάρα, Κατρίν και Τζασμίν.
Απ' αυτήν την εκπληκτική επιστημονική και περιπετειώδη αφήγηση μαθαίνουμε πού ζούσαν οι αρχαίοι γενετικοί μας πρόγονοι, πώς ήταν η ζωή τους, καθώς και ότι ο καθένας από μας είναι μια ζωντανή μαρτυρία της σχεδόν θαυματουργής δύναμης του DNA μας. Είν' ένα βιβλίο που όχι μόνο επανεξετάζει τον τρόπο με τον οποίο έχουμε εξελιχθεί, αλλά παράλληλα απευθύνεται στην αίσθηση που έχουμε για την ατομικότητα και την ταυτότητά μας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σχεδόν κάθε σύγχρονος Ευρωπαίος συνδέεται μέσω της μητέρας του, της μητέρας της μητέρας του, της δικής της μητέρας κ.ο.κ. με μία από επτά συγκεκριμένες γυναίκες που έζησαν 10.000 ως 45.000 χρόνια πριν και από τις οποίες προήλθαν οι πληθυσμοί της Ευρώπης. Με άλλα λόγια μόλις επτά γυναίκες, που μπορούμε να προσδιορίσουμε κατά προσέγγιση πότε έζησαν, είναι οι βιολογικοί μητρικοί πρόγονοι 650 εκατ. ζώντων Ευρωπαίων! Αυτός ο εκπληκτικός ισχυρισμός ανήκει στον καθηγητή ανθρώπινης γενετικής στην Οξφόρδη Μπράιαν Σάικς και αποτελεί την καρδιά του βιβλίου του. Ο Σάικς άρχισε να αποκτά διεθνή αναγνώριση το 1989 καθώς ήταν ο πρώτος που κατόρθωσε να εξαγάγει γενετικό υλικό, DNA, από τα οστά ανθρώπου που έζησε εκατοντάδες χρόνια πριν. Εκτοτε γνώρισε ακόμη μεγαλύτερες επιτυχίες, όπως την ανάκτηση το 1994 DNA του λεγόμενου «ανθρώπου των πάγων», που έζησε στις Αλπεις πριν από 5.000 χρόνια. Αν και από τεχνική άποψη η αποκατάσταση της αλληλουχίας των βάσεων που βρίσκονται σε κύτταρα ενός ανθρώπου που έχει πεθάνει εδώ και χιλιάδες χρόνια είναι από μόνη της ένα σπουδαίο επίτευγμα, το ενδιαφέρον ξεκινά από 'κεί και πέρα. Τι πληροφορίες μπορεί να δώσει; Πώς μπορεί να συνδυαστεί με σύγχρονο DNA και σε τι συμπεράσματα να οδηγήσει;



H καταγωγή των χάμστερ



Ο συγγραφέας καταπιάνεται με αυτά τα ερωτήματα περιγράφοντας την προσωπική του επιστημονική εξέλιξη στο πλαίσιο της προόδου της γενετικής, όσον αφορά τις γνώσεις που παράγει για τη γενετική μας ιστορία. Πρόκειται για μια συναρπαστική εκλαϊκευτική εξιστόρηση δοσμένη με αρκετό χιούμορ και επί μέρους «επεισόδια», όπως το γιατί ο homo sapiens δεν κατάγεται από τον άνθρωπο του Νεάντερταλ, την προέλευση των πληθυσμών της Πολυνησίας, τον ρόλο της γενετικής στη διαλεύκανση της τύχης των τελευταίων μελών της δυναστείας των Ρομανόφ αλλά και τη γενετική καταγωγή των... χάμστερ. Το βιβλίο γίνεται κατανοητό και από έναν αναγνώστη που δεν έχει γνώσεις βιολογίας. Πιθανόν θα δυσκολευθεί σε κάποια επί μέρους σημεία, κυρίως ως προς τεχνικά και μεθοδολογικά ζητήματα, αλλά με λίγη προσπάθεια θα συλλάβει την ουσία. Και η ουσία έγκειται στο μιτοχονδριακό DNA.

Το μιτοχονδριακό DNA βρίσκεται στο κυτταρόπλασμα και όχι στον πυρήνα του κυττάρου. Είναι το τμήμα του DNA που μεταβιβάζεται αποκλειστικά από τη μητέρα στο τέκνο της, χωρίς προσμείξεις από την πλευρά του πατέρα. Αυτό σημαίνει ότι μεταβιβάζεται απαράλλακτο από γενιά σε γενιά μέσω των θηλυκών απογόνων, εκτός αν επισυμβεί κάποια τυχαία μετάλλαξη. Οι γενετιστές έχουν επικεντρωθεί σε ένα προνομιακό για την έρευνά τους τμήμα του μιτοχονδριακού DNA, την περιοχή ελέγχου. Αυτή η περιοχή φαίνεται ότι δεν επιτελεί κάποια λειτουργία και για αυτό αν παρουσιαστεί εκεί μετάλλαξη δεν επιφέρει αλλοιώσεις στον οργανισμό. Εχει προσδιοριστεί ότι γίνεται μια μετάλλαξη σε συγκεκριμένη θέση περίπου κάθε 10.000 χρόνια, ρυθμός πολλές φορές ταχύτερος από τις μεταλλάξεις που γίνονται στο υπόλοιπο DNA. Γιατί παρουσιάζει ενδιαφέρον κάτι τέτοιο; Διότι μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι δύο άνθρωποι που παρουσιάζουν μία διαφορά στην περιοχή ελέγχου του μιτοχονδριακού DNA τους είχαν κοινό πρόγονο πριν από 10.000 χρόνια! H συνδυαστική εφαρμογή όλων των παραπάνω σε εκατοντάδες δείγματα DNA σύγχρονων Ευρωπαίων, επεξεργασμένα με το κατάλληλο μαθηματικό μοντέλο, οδήγησε τον Σάικς στο κοινά αποδεκτό πια συμπέρασμα ότι το 95% των σημερινών γηγενών Ευρωπαίων προέρχεται από επτά διακριτές γενετικές πληθυσμιακές ομάδες. Καθεμία από τις ομάδες αυτές ξεκινά από μια συγκεκριμένη γυναίκα.



Οι επτά «μητέρες» μας



Αντί να τελειώσει το βιβλίο κάπου εδώ, συνεχίζεται με το πλέον ευκολοδιάβαστο αλλά και πλέον αδύναμο, σε βαθμό απογοήτευσης, τμήμα του. H επιστήμη παραχωρεί τη θέση της στην εικοτολογία και ο Σάικς βγαίνει από τα επιστημονικά του χωράφια για να εξιστορήσει συνοπτικά με παραστατικό τρόπο την υποθετική ζωή καθεμιάς από τις επτά «μητέρες» των Ευρωπαίων, στις οποίες μάλιστα δίνει και ονόματα. Διαβάζουμε, ας πούμε, ότι η Ούρσουλα γεννήθηκε πριν από 45.000 χρόνια στους πρόποδες του Παρνασσού! H διήγηση χαρακτηρίζεται από μετριότητα σε αφηγηματικό επίπεδο, αλλά το μείζον πρόβλημα είναι ότι οι σύντομες περιγραφές της ζωής τους - που δεν έχουν καμία σχέση με τη γενετική, αλλά με μια ερασιτεχνική πρόσληψη πορισμάτων της ανθρωπολογίας, της παλαιοντολογίας, της αρχαιολογίας και συγγενών κλάδων - βρίθουν αναχρονισμών, απόδοσης ψυχολογικών ιδιοτήτων εντελώς αναληθοφανών, ατεκμηρίωτων διαπροσωπικών και διαφυλετικών σχέσεων.

Αν εξαιρέσουμε αυτό το κομμάτι, το βιβλίο είναι σαφώς καλογραμμένο. Μπορεί μάλιστα να διαβαστεί και ως μια εκ των έσω, βιωματική, εξιστόρηση του πώς παράγεται το επιστημονικώς σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι. Μια δραστηριότητα με πολλές στιγμές βασανιστικής απομόνωσης σε αίθουσες εργαστηρίων, βιβλιοθήκες, λαβυρινθώδεις στοχασμούς, αλλά και ένα συλλογικό έργο στο οποίο συμβάλλουν χιλιάδες διαφορετικά πνεύματα που συμπληρώνουν, επιβεβαιώνουν, προσθέτουν ή αμφισβητούν, διαψεύδουν, διορθώνουν την υπό συνεχή αναθεώρηση επιστημονική γνώση· μια δραστηριότητα με στιγμές έμπνευσης και θριάμβου, αλλά και στιγμές αποτυχίας και απογοήτευσης· στιγμές που δοξάζεται το ήθος και η συνεργασία και άλλες που κυριαρχεί η εμπάθεια και ο πλέον επαίσχυντος ανταγωνισμός· μα πάνω από όλα, μια δραστηριότητα που απαιτεί μόχθο, πάρα πολύ μόχθο.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-02-2004