Αναστοχασμοί για την εξορία

Στην πολυαναμενόμενη αυτή συλλογή συγκεντρώνονται δοκίμια του Έντουαρντ Σάιντ για λογοτεχνικά και πολιτισμικά θέματα από τρεις και πλέον δεκαετίες. Όπως γίνεται σαφές στο ομότιτλο δοκίμιο, "Αναστοχασμοί για την εξορία", το γεγονός της εξορίας του ίδιου του Σάιντ και η μοίρα των Παλαιστινίων προσέδωσαν όχι μόνο συγκεκριμένη μορφή αλλά και προσωπικό χαρακτήρα στα ζητήματα με τα οποία ασχολήθηκε ο συγγραφέας. Ως σύνολο, τα κείμενα αυτά διεισδύουν με σπάνιο, αποκαλυπτικό τρόπο στη διαδικασία της διάπλασης ενός κριτικού και στην ανάπτυξη του λειτουργήματος του διανοουμένου. Καλύπτουν ένα ευρύ, αλλά ενίοτε και εντυπωσιακό φάσμα θεμάτων -από τους ηρωισμούς του Ταρζάν και τον επιδεικτικό ανδρισμό του Χέμνγουέι μέχρι τις λεπτές αποχρώσεις που διαφοροποιούν την Αλεξάνδρεια από το Κάιρο. Ο Σάιντ παρουσιάζει επίσης σημαντικές επανεξετάσεις του έργου διαφόρων συγγραφέων και καλλιτεχνών, όπως του Τζορτζ Όργουελ, του Τζιαμπατίστα Βίκο, του Γκέοργκ Λούκατς, του Ε.Μ. Σιοράν, του Ναγκίμπ Μαχφούζ, του Χέρμαν Μέλιβλ, του Τζόζεφ Κόνραντ, του Αντόνιο Γκράμσι και του Ρέιμοντ Ουίλλιαμς.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιες θα μπορούσαν να είναι οι διανοητικές συνέπειες του βιώματος ότι βρίσκεσαι ανάμεσα σε δύο κόσμους; Και αν η δυναμικότερη από αυτές τις συνέπειες ήταν η οργάνωση του βιώματος σε εμπειρία, ποια θα μπορούσε να είναι η θεωρητική προοπτική της αντίστοιχης εμπειρίας; Αυτή η διαλεκτική εμπειρίας και θεωρίας αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται τα συγκεκριμένα ερωτήματα των 46 κριτικών δοκιμίων του τόμου, που γράφτηκαν μέσα σε διάστημα 35 ετών από έναν από τους πιο τολμηρούς πρωτεργάτες της πολιτισμικής θεωρίας. Οι δύο διαφορετικοί κόσμοι αλλάζουν από δοκίμιο σε δοκίμιο, και είναι η πατρίδα και ο τόπος της εξορίας, η Δύση και η Ανατολή, η Παλαιστίνη και το Ισραήλ, ο ρόλος του λόγιου -και ειδικά του κριτικού της λογοτεχνίας- μέσα στον ακαδημαϊκό χώρο και έξω από αυτόν, ο θεωρητικός στοχασμός και η κοινωνική και πολιτική δράση, ο ήχος και η σιωπή, η τύχη και ο ντετερμινισμός, το τέλος της Ιστορίας και οι διηνεκείς ιδεολογικές αφηγήσεις της, ο ιερός και ο εγκόσμιος στοχασμός, η γραφή ως εγκατοίκηση και ως περιπλάνηση.

Μπορεί οι δύο, μεταξύ τους διαφορετικοί, κόσμοι να αλλάζουν συνεχώς, αλλά το βίωμα της θέσης κάποιου ανάμεσα σε αυτούς σταθερά είναι το ίδιο, και γι' αυτό αποκρυσταλλώνεται ως ψυχολογική κατάσταση και έτσι γίνεται εμπειρία. Ο Σαΐντ με τα δοκίμιά του παρουσιάζει πρισματικά την πορεία του προσωπικού βιώματος προς την εμπειρία, και από αυτήν στη θεωρία. Η εμπειρία, που αποτελεί το παράδειγμα αυτής της πορείας, είναι εκείνη της εξορίας, που από προσωπική γίνεται ιστορική, για να αναχθεί μέσα από τον αφαιρετικό εντοπισμό των βασικών χαρακτηριστικών και αρχών της σε μια θεωρία που μπορεί να πάρει πολλές μορφές και να εφαρμοστεί σε διαφορετικά πεδία: λογοτεχνία, φιλοσοφία, ιστορία, γεωγραφία, ανθρωπολογία, μουσική, εικαστικές τέχνες, επικαιρότητα. Αυτή η πρωτεϊκή θεωρία θέλει να μείνει πιστή στην ανάλογη φύση της εμπειρίας: επιδιώκει την κριτική αποστασιοποίηση από την περιπτωσιολογία δοκιμάζοντας τις σχετικές αφαιρέσεις της, αλλά χωρίς να αγνοεί τη μεταβλητότητα της εμπειρίας. Μια τέτοια θεωρία αναδεικνύεται σε αποτελεσματικό όργανο του συγκερασμού πολιτικής και αισθητικής, ο οποίος αποτελεί το ιδανικό του λόγιου που θέλει να δρα μέσα και έξω από τα παραδοσιακά όρια του ακαδημαϊκού χώρου.



Η τέχνη της φούγκας των ιδεών



Ο τόμος προσφέρει εξαιρετικά δείγματα του προσωπικού κριτικού δοκιμίου, που αποτελεί το ιδανικό όργανο εφαρμογής μιας θεωρίας που αντιστικτικά ανταποκρίνεται στη δυναμική τής εμπειρίας. Αποκαλυπτική για την αναλογία ανάμεσα στη φύση της θεωρίας του και στο δοκίμιο είναι η σύγκρισή του με το μουσικό ρεσιτάλ ως προς την περιστασιακή, αναδημιουργική και προσωπική φόρμα του.

Τα δοκίμια του τόμου φανερώνουν, όχι μόνο την άνεση του Σαΐντ στη χρήση αυτής της φόρμας, αλλά και την αισθητική του καλλιέργεια, την ευρυμάθεια, τη συγκριτολογική προοπτική, το διεπιστημονικό πνεύμα και την ιδεολογική βεβαιότητά του. Αποτελούν καρπό της κράσης πολλών ενδιαφερόντων που είναι δυνατό να αναχθούν σε δύο βασικά συστατικά του κράματος του στοχασμού του: στο πολιτικό και στο αισθητικό. Ακόμη και τα λιγότερο ή και ελάχιστα πολιτικά από τα δοκίμιά του υπηρετούν έναν πολιτικό σκοπό, καθώς με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο κάνουν την ίδια υπενθύμιση: ότι η γνώση σε όλες τις μορφές της διαμεσολαβείται από τη δύναμη, και πως σε κανέναν δεν είναι δυνατό να μη μολυνθεί από την εκάστοτε ισορροπία δύναμης και γνώσης.

Οι πολιτισμικές μορφές εξετάζονται υπό το πρίσμα της «ιστορικής εμπειρίας», της οποίας εμβληματική εκδοχή (δηλαδή παράδειγμα και ταυτόχρονα αφαίρεση) αποτελεί η εμπειρία του εξόριστου. Για τον Σαΐντ η κατάσταση της εξορίας αντιστοιχεί στη σημασία του σκεπτικισμού, της συνεχούς ετοιμότητας. Πρόκειται για μια κατάσταση που όχι μόνο προκύπτει από τη θέση κάποιου ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς κόσμους, αλλά παράλληλα έχει και μια φύση ανάλογα διπλή ή αντιθετική ή αντιφατική: πίσω ή πέρα από την αίσθηση της απώλειας, της θλίψης, της απαισιοδοξίας, του ξεριζώματος, της έλλειψης της επαφής με τη σταθερότητα και την ικανοποίηση του εδάφους, στον εξόριστο υπάρχει μια πολλαπλότητα του οράματος, που γεννά τη συνειδητοποίηση της ύπαρξης ταυτόχρονων διαφορετικών, και μεταξύ τους αντιστικτικών, διαστάσεων. Η εμπειρία του εξόριστου αναμειγνύει τα πάθη με τις δυνατότητες, και μπορεί να θεωρηθεί ακόμα και προνομιακή, εφόσον τα πάθη αναχθούν σε δυνατότητες.

Από την άποψη αυτή, δεν είναι συμπτωματικό που ο πρώτος άνθρωπος ήταν και ο πρώτος εξόριστος: η εξορία του Αδάμ αντιστοιχούσε στην πτώση του από τη φυσική κατάσταση της αθωότητας στη συνειδητοποίηση της ενοχής και της γύμνιας του. Η ιστορία του ανθρώπου αντιστοιχεί στη γενεαλογία του εξόριστου, γιατί η αίσθηση του τόπου είναι πιο άμεση από εκείνη του χρόνου: ο χρόνος συνεχώς κυλά, ενώ ο τόπος στέκει, γι' αυτό η απώλεια του πρώτου γίνεται αντιληπτή σαν μια φυσική νομοτέλεια, ενώ του δεύτερου σαν μια ιστορική αδικία. Η εξορία φωτίζει τη χωροχρονική φύση της Ιστορίας, και αποκαλύπτει πως στις πιο έντονες στιγμές της δεν είναι παρά η χρονική διάρκεια της απώλειας του τόπου.



Η ποικιλία της ενότητας



Τα δοκίμια του τόμου, παρά το μεγάλο αριθμό τους, το μεγάλο χρονικό φάσμα της συγγραφής τους και την ποικιλία των θεμάτων τους, χαρακτηρίζονται από μια αξιοπρόσεκτη ενότητα των θέσεων του συγγραφέα. Ο επιτυχημένος συνδυασμός της θεματικής ποικιλίας με την ιδεολογική ενότητα αποκαλύπτει με ακρίβεια τη φύση της θεωρίας του Σαΐντ, η οποία ενώ εμφανίζεται ως πρωτεϊκή είναι καλά προσδιορισμένη. Το γεγονός, μάλιστα, πως τα ποικίλα θέματα σταθερά ανάγονται άμεσα ή έμμεσα στην κατάσταση της εξορίας και του εκτοπισμού, που λειτουργεί σαν ένα σύνθετο, πολυσχιδές θέμα ή σαν θεματικός ξενιστής, δίνει τη δυνατότητα να αποδοθεί στη θεματική ποικιλία -πέρα από την ιδεολογική ενότητα- και μια ενότητα θεματική.

Η ανάδειξη μιας τέτοιας ενότητας είχε ιδιαίτερη σημασία για την τελευταία συγγραφική του περίοδο, όταν είχε μάθει πως έπασχε από λευχαιμία που θα τον οδηγούσε στο θάνατο: αυτή η περίοδος διήρκεσε λίγο περισσότερο από μία δεκαετία, και τα δημοσιεύματά της είχαν μια ροπή προς την ανασκόπηση. Οι «Αναστοχασμοί για την εξορία» αποτελούν το κυριότερο δείγμα αυτής της ροπής, η οποία καθοριζόταν από την προσπάθεια ανάδειξης μιας θεματικής ενότητας σε μια διανοητική ζωή που είχε ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα. Η σχετική προσπάθεια αρχίζει ήδη με την εισαγωγή όπου ο Σαΐντ προσεκτικά και με σαφήνεια παρουσιάζει τις θέσεις του θίγοντας όλα τα μείζονα θέματα και τις εμπειρίες που καθόρισαν το έργο του. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως η παρουσίαση των θέσεών του συνδυάζεται με την παρουσίαση ορισμένων αυτοβιογραφικών στοιχείων, δίνοντάς μας έτσι τη δυνατότητα να καταλάβουμε τις ιδιαίτερες περιστάσεις που τον διαμόρφωσαν σε έναν από τους πιο γνωστούς και αμφιλεγόμενους λόγιους της εποχής μας, ενώ παράλληλα κατορθώνει να παρουσιάσει τις θεωρητικές θέσεις του με τρόπο ανάλογο με αυτές, δηλαδή μέσα στο πλαίσιο της εμπειρίας, και πιο συγκεκριμένα της ιστορικής εμπειρίας του ως Παλαιστίνιου που έζησε μακριά από την πατρίδα του.

Ο Σαΐντ λειτούργησε ως «οικουμενικός Παλαιστίνιος», αλλά ήταν κάτι ακόμη ευρύτερο: ήταν ένας οικουμενικός εξόριστος. Βρέθηκε εκτός τόπου σε τρία επίπεδα: ως πολίτης, ως τρόπος αντίληψης και σκέψης που μεθοδικά διαμόρφωνε μέσα στον πυρήνα του υποκειμένου μια συνθήκη ανεστιότητας, και ως σώμα με άρρωστο αίμα, που τον έκανε να αισθάνεται εκτοπισμένος από τη ζωή. Από τις συμπληγάδες των δύο διαφορετικών κόσμων πέρασε και χάθηκε στα 68 χρόνια του, το Σεπτέμβριο του 2003, ενάμιση χρόνο μετά την τελευταία εκδοχή των «Αναστοχασμών», αφήνοντας στους εξόριστους του κόσμου τις ελεγείες και τα εγκώμια της βασανιστικής προνομιακής κατάστασής τους.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/08/2006