Ο Φρόυντ και οι μη Ευρωπαίοι

Εισαγωγή του Christopher Bollas
Απάντηση της Jacqueline Rose

Ο Έντουαρντ Σαΐντ έπρεπε να δώσει τη Διάλεξη στη Μνήμη του Φρόυντ για το έτος 2001 στο Ινστιτούτο Φρόυντ της Βιέννης, στο πλαίσιο του εορτασμού των 100 χρόνων από την έκδοση της Ερμηνείας των ονείρων, αλλά η διάλεξη ματαιώθηκε με πρόσχημα «την πολιτική σύγκρουση στη Μέση Ανατολή» και την παλαιστινιακή ταυτότητα του Σαΐντ. Φιλοξενήθηκε τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου στο Μουσείο Φρόυντ του Λονδίνου.
Χρησιμοποιώντας ένα ευρύτατο φάσμα υλικού από τη λογοτεχνία, την αρχαιολογία και την κοινωνική θεωρία, το δοκίμιο του Έντουαρντ Σαΐντ είναι μια εξερεύνηση στις βαθύτατες συνέπειες που έχει σήμερα για την πολιτική στη Μέση Ανατολή το βιβλίο του Φρόυντ Ο Μωυσής και ο μονοθεϊσμός.
Αποδεικνύοντας το σταθερό του ενδιαφέρον για το έργο του Φρόυντ και την επιρροή που ασκεί στο δικό του, ο Έντουαρντ Σαΐντ προτείνει ότι η υπόθεση του Φρόυντ πως ο Μωυσής ήταν Αιγύπτιος υπονομεύει κάθε απλοϊκή αποδοχή μιας «καθαρής» ταυτότητας και ακόμα παραπέρα ότι δεν μπορούμε να σκεφτούμε την ίδια την ταυτότητα και να την επεξεργαστούμε χωρίς την αναγνώριση των εγγενών της ορίων. Ο Σαΐντ υπονοεί ότι ένα τέτοιο αξεδιάλυτο, με αποχρώσεις, νόημα της ταυτότητας θα μπορούσε να ενσωματωθεί στην πολιτική πραγματικότητα, να αποτελέσει τη βάση μιας νέας αλληλοκατανόησης μεταξύ Εβραίων και Παλαιστινίων. Αντιθέτως, η αδιάκοπη πορεία του Ισραήλ προς ένα κράτος αποκλειστικά εβραϊκό αρνείται κάθε έννοια ενός πιο πολύπλοκου και περιεκτικού παρελθόντος.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Για να σκεφτεί κανείς ολοκληρωμένα πάνω στην ιδέα μιας ταυτότητας δεν γίνεται να παραμείνει αποκλειστικά σ' αυτήν την ίδια. Χρειάζεται ν' αντλήσει δημιουργικά από ιδέες άλλων ταυτοτήτων, αξιοποιώντας την πολυσημία του νοήματος που έρχεται μέσα από την επικοινωνία με το έτερο, το ετερόκλιτο, τη διαφορά. Η παγκοσμιοποίηση, ως τάση της εποχής, έχει φέρει στην επιφάνεια πλούσιο υλικό για την επεξεργασία του ζητήματος της ταυτότητας, καθώς μας επικεντρώνει στην ανάδυση πολιτισμών, γλωσσών, πολιτικών συμπεριφορών, ιδιωμάτων των λαών.

Ο συγγραφέας Εντουαρντ Σαΐντ ήταν καθηγητής της Αγγλικής και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια. Τα βιβλία του «Οριενταλισμός», «Το τέλος της ειρηνευτικής διαδικασίας», «Εξουσία, πολιτική και κουλτούρα» είναι αρκετά γνωστά και μεταφρασμένα σε πολλές γλώσσες.

Στην παρούσα έκδοση φιλοξενείται μια ομιλία την οποία έδωσε ο Σαΐντ στο Μουσείο Φρόιντ του Λονδίνου, όπου και κλήθηκε ως μελετητής του Εβραίου ψυχαναλυτή. (Νωρίτερα -το 1977- στο βιβλίο του «Απαρχές» είχε ασχοληθεί διεξοδικά με την ανάλυση της «Ερμηνείας των ονείρων».)

Το έργο του Φρόιντ πάνω στην ανθρώπινη ταυτότητα υπήρξε ριζοσπαστικό. Ωστόσο, ο ίδιος δεν ήταν μόνον ένας εξερευνητής της ψυχής (ανασκαφέας του απωθημένου), αλλά και ένας ανατροπέας που ξαναχάραξε τον χάρτη όλων των παραδεδεγμένων γεωγραφιών και γενεαλογιών. Η ιστορία της ζωής (με την ατομική και τη συλλογική έννοια) τον απασχόλησε σαν μια διαρκής ευκαιρία για δομήσεις και αναδομήσεις της συνείδησης μέσω της ανάμνησης και του στοχασμού.

Η Jacqueline Rose επισημαίνει: «Μέσα από την περίπλοκη και αμφίσημη σχέση του με την ίδια του την εβραϊκή ταυτότητα ο Φρόιντ, ακριβώς σαν κάποιος από τα έξω, μπόρεσε να γκρεμίσει την πρόσοψη μιας Ευρώπης με αέναη ικανότητα βελτίωσης πολύ πριν την ισοπεδώσουν οι φρικαλεότητες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου...»

Το βιβλίο του Φρόιντ «Ο Μωυσής και ο μονοθεϊσμός» -το τελευταίο έργο της ζωής του- βρίσκεται, κατά τον Σαΐντ, σε μια αντιστοιχία με το τελευταίο έργο τού Μπετόβεν (τις πέντε σονάτες, τα κουαρτέτα, το Missa Solemnis, την 9η Συμφωνία και τις Μπαγκατέλες 119 και 121). Εκεί μπορεί κανείς να δει ένα τυπικό δείγμα αυτού που αργότερα ονομάστηκε όψιμο στιλ (Spatstil): Χωρίς να ενδιαφέρεται για τις συχνές επαναλήψεις ή για την οικονομία της πρόζας του, ο Φρόιντ συγκεντρώνεται στο νόημα, ώστε μέσα από τη διερεύνηση της αρχαίας πίστης των προγόνων του να στοιχειοθετήσει την ταυτότητά της αλλά και την ταυτότητα του ιδρυτή της.

(Στην πραγματικότητα, για να χρησιμοποιήσω την ψυχαναλυτική γλώσσα, ερευνά εδώ τα δικά του νήματα συνδέσεων με τη θρησκευτική εβραϊκή παράδοση, τις ταλαντώσεις του δικού του ψυχισμού και την ποικιλία της συγκρουσιακής σχέσης του με τον εβραϊκό λαό, προσπαθώντας -ίσως- να συλλάβει την ατομική του ταυτότητα ως μια προέκταση της ταυτότητας του Μωυσή.)

Ο Φρόιντ δεν έπαυε να δηλώνει την αθεΐα του σε κάθε ευκαιρία. Ο ίδιος έλεγε ότι το θρησκευτικό συναίσθημα που διέθετε ήταν υποτυπώδες. Παρ' όλ' αυτά ο Γιερουσαλμί επισημαίνει ότι φαινόταν να θεωρεί (κατά πάσα πιθανότητα, ακολουθώντας την άποψη του Λαμάρκ) πως τα χαρακτηρολογικά στοιχεία της εβραϊκής ψυχής μεταβιβάζονται φυλογενετικά και δεν χρειάζονται πλέον τη θρησκεία για να διατηρηθούν. Επομένως, ακόμη και χωρίς Θεό, ο Φρόιντ συμμεριζόταν όλη τη βάση της παράδοσής του.

Η σχέση του με την ορθοδοξία της εβραϊκής κοινότητας υπήρξε εξαιρετικά τραυματική. (Κατά τον Ντόιτσερ, μια κίνηση διαφωνούντων μέσα στον ιουδαϊσμό -λαμπερά πνεύματα αιρετικών στοχαστών, όπως ο Σπινόζα, ο Μαρξ, ο Χάινε και ο Φρόιντ- έγιναν προφήτες και αντάρτες, αλλά επειδή άσκησαν ισχυρή κριτική στην κοινότητα, εκείνη τους απομάκρυνε. Ολοι τους συμφωνούσαν πάνω «στη σχετικότητα των ηθικών κανόνων» και «στην έσχατη αλληλεγγύη των ανθρώπων», χωρίς να αποδίδουν το μονοπώλιο της ιδιαιτερότητας σε κάποια φυλή ή κουλτούρα. Πίστευαν στον hommo moyen sensuel -τον αισθησιακό μέσο άνθρωπο-, «του οποίου οι πόθοι και οι παρορμήσεις, οι ενδοιασμοί και οι αναστολές, τα άγχη και τα δεινά είναι ουσιαστικά τα ίδια, ανεξαρτήτως της φυλής, του έθνους ή της θρησκείας στην οποίαν ανήκουν».)

Στο βιβλίο του «Τοτέμ και ταμπού» ο Φρόιντ γράφει ότι ο Εβραίος που αγνοεί τη γλώσσα της Αγίας Γραφής, που δεν συμμερίζεται την πίστη των πατέρων του και τα εθνικιστικά ιδεώδη, αλλά ποτέ δεν έχει αποκηρύξει τον λαό του, στην πραγματικότητα δεν προδίδει την παράδοσή του. (Οπως το έθεσε ο Ντόιτσερ -και επικροτεί ο Σαΐντ- ίσως αυτός ακριβώς είναι ο μη Εβραίος -Εβραίος που ζει στους ενδιάμεσους ιστούς του κόσμου, διεκδικώντας για τον εαυτό του την ουσία της εβραϊκότητας.)

Η ιδιαιτερότητα της σύλληψης του Φρόιντ να δει τους «μη Ευρωπαίους» από μια εβραϊκή σκοπιά, συναντιέται με την άρνησή του να αναγάγει την εβραϊκή ταυτότητα σε κάποια από τις θρησκευτικές ή τις εθνικιστικές αγέλες. Μέσα από ένα βλέμμα τόσο διευρυμένο, καταλήγει να υποστηρίξει ότι ακόμη και η πιο αυστηρά «καθορισμένη» κοινοτική ταυτότητα περιγράφει όρια τα οποία έχουν διαρρηχθεί δημιουργικά από άλλες.

Σύμβολο της αντίληψης αυτής, ο Μωυσής: ήταν Αιγύπτιος (δηλαδή, εκτός της εβραϊκής ταυτότητας, παρά το ότι υπήρξε ιδρυτής της). Ο Μωυσής - μη Ευρωπαίος (ο «μεγάλος ξένος», όπως τον ονομάζει ο Γιερουσαλμί), αν και αφήνει πίσω του την Αίγυπτο, γίνεται ο συντηρητής των αξιών της καθώς φέρνει μαζί του την πιο εκλεπτυσμένη της ιδέα: τον μονοθεϊσμό.

(Ο Φρόιντ επιμένει ότι τον διδάχτηκε από τον Ακενατόν, ο Γιερουσαλμί, προσεκτικά, ξεπερνάει το θέμα αυτό, μιλώντας για «την υψηλή μοίρα ενός λαού που του έτυχε να παραλάβει και να συντηρήσει τη γνώση του ενός Θεού». Οι τελευταίες μελέτες στην αιγυπτιολογία, πάντως, τοποθετούν τον μονοθεϊσμό πολύ πιο πίσω από τον Ακενατόν, σε μεγάλο βάθος χρόνου.)

«Αλλά ο Φρόιντ προβαίνει και σε άλλες περικοπές της ιουδαϊκής πρωτοτυπίας», γράφει χιουμοριστικά ο Εντουαρντ Σαΐντ. Η περιτομή δεν ήταν ιδέα εβραϊκή, ανήκε κι αυτή στους Αιγυπτίους. Και οι λευίτες, οι οποίοι θεωρούνται κατεξοχήν εβραϊκή κάστα, ήταν επίσης Αιγύπτιοι οπαδοί του Μωυσή, πιστοί ακόλουθοί του στη νέα πατρίδα.

Ακόμη και γεωγραφικά η χώρα των Ισραηλιτών παραλλάσσεται από τον Φρόιντ: την τοποθετεί στο Μεριμπάτ Καντές (νοτίως της Παλαιστίνης, ανάμεσα στο ανατολικό άκρο της χερσονήσου Σινά και το δυτικό άκρο της Αραβίας), έναν χώρο τελείως διαφορετικό από αυτόν του σημερινού Ισραήλ. Επίσης, η λατρεία του Γιαχβέ -πάντα κατά τους ισχυρισμούς του Αυστριακού ψυχαναλυτή- δηλώνεται ως μη προερχόμενη από τους Εβραίους αλλά από τη διπλανή Αραβία, κατά πάσα πιθανότητα, από τη φυλή των Μαδιανιτών.

Ετσι ο Φρόιντ, ανασκάπτοντας την εβραϊκή ταυτότητα βρίσκει στο αιγυπτιακό και στο αραβικό της υπόβαθρο τον χώρο «των μη Ευρωπαίων» -ένα ρήγμα- για να θεμελιώσει ότι μια ταυτότητα δεν μπορεί να συγκροτηθεί ή και να φανταστεί τον εαυτό της χωρίς αυτό το ριζικό ρήγμα, χωρίς το ελάττωμα που θα απωθηθεί. Μ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο αποστασιοποιεί τον Εβραίο από την ευρωπαϊκή του καταγωγή, διανοίγοντάς τον σε μια πιο σύνθετη αντίληψη της ιστορίας του και της πνευματικότητάς του.

«Νομίζω πως έχω δίκιο», υποστηρίζει ο Σαΐντ, «όταν κάνω την υπόθεση πως ο Φρόιντ κινητοποίησε το μη ευρωπαϊκό παρελθόν για να υπονομεύσει κάθε δογματική προσπάθεια που θα μπορούσε να γίνει και που θα έθετε την εβραϊκή ταυτότητα σε κάποια στέρεη ιδρυτική βάση».

Ισως η «ελαττωματική ταυτότητα» (η οποία φέρει το τραύμα της σαν μια πληγή ανησυχητική και αποσταθεροποιητική, υπομένοντας την αναπηρία της χωρίς κανένα καταπραϋντικό) δεν είναι μόνο ένα ψυχαναλυτικό ζήτημα που αφορά τη σχετική επιστήμη, αλλά και μια βάση για συζήτηση, μέσα από την οποία θα είχαμε πολλά να σκεφτούμε σχετικά με την ουσία του κοσμοπολιτικού.

Ομως, το ερώτημα που παραμένει μετά την ανάγνωση του ανά χείρας βιβλίου είναι εάν η ιδέα του Φρόιντ περί των εγγενών ορίων των ταυτοτήτων θα μπορούσε να ενσωματωθεί στη σημερινή πολιτική πραγματικότητα (όπως άλλωστε θα το επιθυμούσε και ο φιλειρηνιστής Σαΐντ), ώστε να διαφοροποιηθούν προς το καλύτερο οι ισορροπίες των κρατών.



ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/11/2006