Ο κόσμος, το κείμενο και ο κριτικός

Τα δοκίμια που περιέχονται στον παρόντα τόμο παρουσιάζονται με τρεις αλληλοσυνδεόμενους τρόπους. Στην αρχή ο συγγραφέας εξετάζει τον εγκόσμιο και εκκοσμικευμένο χώρο, αντιπροσωπευτικά δείγματα του οποίου αποτελούν οι συγγραφείς Σουίφτ, Χόπκινς, Κονραντ και Φανόν, λόγω της προσοχής που δίνουν στις λεπτομέρειες της καθημερινής ύπαρξης. Στη συνέχεια, τον συγγραφέα απασχολούν προβλήματα σύγχρονης κριτικής θεωρείας και καταλήγοντας ασχολείται με το τι σύμβαινει όταν η κουλτούρα προσπαθεί να κατανοήσει, να κυριαρχήσει ή ακόμη και να ανακαταλάβει έναν άλλο, λιγότερο ισχυρό κόσμο.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Εντουαρντ Σαΐντ είναι ήδη γνωστός στο ελληνικό κοινό για την πολιτική του σκέψη, τόσο ως προς το ζήτημα της Παλαιστίνης όσο και ευρύτερα ως προς το πώς ο δυτικός αποικιοκρατικός λόγος κατασκεύασε και συντηρεί μια αρνητική εικόνα των λαών της Ανατολής. Ομως η μετάφραση του «Ο κόσμος, το κείμενο και ο κριτικός» μας εξοικειώνει με μια άλλη, εξίσου θεμελιώδη, όψη του έργου αυτού του πολυδιάστατου στοχαστή: τη συμβολή του στην ανάλυση και τη θεωρία της λογοτεχνίας.

«Ο κόσμος, το κείμενο και ο κριτικός», το οποίο πρωτοεκδόθηκε το 1983, ενώνει τα νήματα που διατρέχουν προηγούμενα έργα του Σαΐντ, όπως το «Αφετηρίες», το πολυσυζητημένο «Οριενταλισμός», «Το ζήτημα της Παλαιστίνης» και το «Καλύπτοντας το Ισλάμ» (εκδ. «Νεφέλη»). Με άλλα λόγια, εδώ πραγματοποιείται μια σύζευξη της πολιτικής του εστίασης στις εκδοχές του δυτικού ιμπεριαλισμού και τους μηχανισμούς της εξουσίας, με καίρια θέματα λογοτεχνικής ερμηνείας και θεωρίας. Το βιβλίο κατέχει επομένως μια κομβική θέση στο έργο του Σαΐντ, αλλά εξίσου αποτελεί σταθμό και στο corpus της σύγχρονης λογοτεχνικής θεωρίας διεθνώς. Κι αυτό για τουλάχιστον δύο λόγους -αφ' ενός, καλεί για μια νέα προσέγγιση των λογοτεχνικών κειμένων και αφ' ετέρου, πραγματεύεται το επίμαχο ερώτημα της θέσης και του ρόλου τού κριτικού σήμερα.

Τα δοκίμια που απαρτίζουν τον τόμο εξαγγέλλουν με τον πιο ρητό και πολεμικό τρόπο την αναγκαιότητα εκείνης της κριτικής στάσης προς τα κείμενα τα οποία ο Σαΐντ αποκαλεί «εγκόσμια κριτική». Η εγκόσμια κριτική προϋποθέτει τη μετατόπιση του κριτικού λόγου από την υπηρεσία της θεωρητικής μεθόδου και του αφηρημένου συστήματος στην εστίαση στις ιστορικο-πολιτικές συνθήκες μέσα στις οποίες παράγονται και κυκλοφορούν τα κείμενα, με βασικό σκοπό να αναδειχθεί η συχνά υπόγεια εμπλοκή τους με την εξουσία. Οπως το θέτει επιγραμματικά ο ίδιος, η κριτική συνείδηση οφείλει να αντιλαμβάνεται και να καταδεικνύει «ποιες πολιτικές, κοινωνικές και ανθρώπινες αξίες συμπεριλαμβάνονται στην ανάγνωση, την παραγωγή και τη μετάδοση κάθε κειμένου». Ο Σαΐντ εφαρμόζει εδώ το κριτικό του πρόταγμα σε επιλεγμένους συγγραφείς, όπως οι Σουίφτ, Κόνραντ και Φανόν, τοποθετώντας το έργο και τις ιδέες τους μέσα στα ιδιάζοντα ιστορικο-πολιτικά τους συμφραζόμενα. Ομως ο λόγος που επέλεξε να συζητήσει τους συγκεκριμένους συγγραφείς είναι κυρίως ο αντιπροσωπευτικός τρόπος με τον οποίο τα κείμενά τους ήδη εγγράφουν και παραπέμπουν σε αυτόν τον «εκκοσμικευμένο κόσμο», στις εκδηλώσεις της εξουσίας στο επίπεδο των καθημερινών και απτών λεπτομερειών. Από αυτή την άποψη, οι εν λόγω συγγραφείς μπορούν να χαρακτηριστούν «εγκόσμιοι κριτικοί» avant la lettre. Αντιθέτως, σε άλλα κεφάλαια του τόμου ο Σαΐντ, καταγγέλλει κλασικούς οριενταλιστές λογίους, όπως ο Ρενάν και ο Μασινιόν, ακριβώς επειδή στερούνται μιας εγκόσμιας προοπτικής ως προς το πώς ορίζουν την Ανατολή και ως προς το πώς (δεν) αντιλαμβάνονται τους καθορισμούς της δικής τους θέασης. Παρά τη βίαιη αντιπαράθεσή τους, στην πραγματικότητα παραμένουν αμφότεροι εγκλωβισμένοι σε μια διχαστικά ευρωκεντρική/χριστιανική πρόσληψη του Ισλάμ.

Ωστόσο, η σπουδαιότητα τού «Ο κόσμος, το κείμενο και ο κριτικός» για το πεδίο της φιλολογίας έγκειται στο ότι εδώ ο Σαΐντ επιχειρεί να εξετάσει, επιδεικνύοντας αξιοθαύμαστη εποπτεία και οξύνοια, το χαρακτήρα και τις τάσεις της σύγχρονης λογοτεχνικής θεωρίας -από την αγγλοαμερικανική σχολή της «νέας κριτικής» στον αποδομισμό. Η κριτική παρέμβαση του Σαΐντ, τη δεκαετία του '80 -μια εποχή όπου μεσουρανούσαν ποικίλες εκδοχές «κειμενικών προσεγγίσεων» και η θεωρία είχε αναδειχθεί σε μείζον διακύβευμα στα πανεπιστήμια- ήταν μάλλον ριζοσπαστική. Επανέφερε την πολιτική και την ιστορία στις λογοτεχνικές σπουδές, όταν οι περισσότερες θεωρίες «κειμενικότητας» εντόπιζαν το νόημα των κειμένων σε ένα αυτόνομο σύστημα τεχνικών και αλληλοαναφορών της γλώσσας, ανεξάρτητα από την ιστορικο-πολιτική πραγματικότητα στην οποία εμπλέκονται τα κείμενα, από τα συμφέροντα τα οποία εξυπηρετούν, τους θεσμούς, τις ομάδες, τις συντεχνίες, τους ιδεολογικούς προσδιορισμούς, την πολιτική κατάσταση και τις αξίες με τις οποίες συνδέονται.

Ο Σαΐντ τάραξε τα λιμνάζοντα νερά της ακαδημαϊκής κριτικής, η οποία είχε μεταβληθεί σε μια ερμητική, αυτοαναφορική και στενά επαγγελματική απασχόληση, επανατοποθετώντας όχι απλώς τα κείμενα αλλά και την ίδια την κριτική πρακτική εκεί όπου πραγματικά ανήκουν: μέσα στον «κόσμο». Χαρακτηριστικά, επισημαίνει τη σιωπή ή την έλλειψη ενός πραγματικά αριστερού λόγου στη σύγχρονη αμερικανική κριτική και υποστηρίζει ότι η συστηματική επικέντρωση των κριτικών στον «κειμενικό» χαρακτήρα της λογοτεχνίας είχε ως αποτέλεσμα την ασυνάφεια της κριτικής προς «όσα επιτελούν οι δυνάμεις της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας: στην ηγεμονία του μιλιταρισμού και σε έναν νέο ψυχρό πόλεμο, στην αποπολιτικοποίηση των πολιτών, στη γενική υποχωρητικότητα της πνευματικής τάξης στην οποία ανήκουν οι κριτικοί».

Από την πληθώρα αναφορών του Σαΐντ σε διάσημους διανοητές, οι οποίοι διαμόρφωσαν την τροχιά της σύγχρονης λογοτεχνικής θεωρίας, αξίζει να σταθούμε στην κριτική που ασκεί στις θεωρίες κειμενικότητας των Ντεριντά και Φουκό, τις οποίες διεξέρχεται διεξοδικά στο κεφάλαιο με τίτλο «Ανάμεσα στην κουλτούρα και το σύστημα». Ενώ αναγνωρίζει την οξυδέρκειά τους και την εναντιωματική τους στάση σε ηγεμονικούς τρόπους σκέψης, είτε ονομάζονται σχηματικά «δυτική μεταφυσική» είτε «δυτική ιστορία», αντίστοιχα, η αντίρρησή του προς τον Ντεριντά είναι ο αφαιρετικός, δηλαδή ο ιστορικά μη-διαφοροποιημένος και θεσμικά μη-εντοπισμένος τρόπος με τον οποίο πραγματεύεται τη δυτική σκέψη. Από το άλλο μέρος, η κριτική του Σαΐντ προς τον Φουκό, στο έργο του οποίου ομολογουμένως οφείλει πολλά ως προς τη σύνδεση γνώσης και εξουσίας, είναι ότι δεν εξηγεί την ιστορική αλλαγή και παραβλέπει το ρόλο του υποκειμένου και της ατομικής συνείδησης ως φορέων αντίστασης.

Για τον Σαΐντ, ο «εγκόσμιος κριτικός» εκπροσωπεί ακριβώς αυτή τη δυνατότητα αντίστασης στο πλέγμα διαφορετικών εξουσιών, στο βαθμό που διατηρεί μια απόσταση από αυτές. Η αντιεξουσιαστική, αντιιμπεριαλιστική του στάση εγκαθιστά τον εγκόσμιο κριτικό στη μεθόριο ανάμεσα σε διαφορετικά έθνη, πολιτικές οργανώσεις και πνευματικούς δεσμούς, ανάμεσα στην επικράτεια των κειμένων και εκείνη της εκκοσμικευμένης πολιτικής. Τη θέση αυτή τη διατυπώνει εναργέστερα στη σειρά διαλέξεων «Διανοούμενοι και εξουσία» (εκδ. «Scripta»), αλλά δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλο μέρος της εισαγωγής τού «Ο κόσμος, το κείμενο και ο κριτικός» αφιερώνεται στον Ερικ Αουερμπαχ, το συγγραφέα που επιχείρησε να ανασυγκροτήσει όλη την ευρωπαϊκή λογοτεχνική παράδοση, από τον Ομηρο έως τη Βιρτζίνια Γουλφ, όντας εξόριστος Εβραίος στην Τουρκία κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οπως τονίζει ο Σαΐντ, ο Αουερμπαχ μπόρεσε να γράψει το περίφημο «Μίμηση» (δυστυχώς ακόμη αμετάφραστο στα ελληνικά), ακριβώς επειδή βρισκόταν σε «εξορία», δηλαδή σε απόσταση από τον πολιτισμό στον οποίο ανήκε. Ομως ο Αουερμπαχ ανακηρύσσεται σε πρότυπο από τον Σαΐντ και για έναν ακόμα λόγο. Το κορυφαίο έργο του αντιπροσωπεύει εκείνο το φθίνον είδος της φιλολογίας το οποίο στηριζόταν σε μια εκπληκτική πολυμάθεια, στην εμβριθή γνώση ξένων γλωσσών και παλιών πολιτισμών, σε ένα ουμανιστικό πνεύμα γενναιοδωρίας και φιλοξενίας προς τον άγνωστο και μακρινό «άλλο», η οποία παραπέμπει στην ιδέα του Γκέτε για μια «Weltliteratur», τη μελέτη όλων των λογοτεχνιών του κόσμου ως ένα συμφωνικό όλον, ενώ διατηρείται η ιδιαιτερότητά τους. Αυτό είναι εντέλει το ιδεώδες που προβάλλει και υπηρέτησε ο Σαΐντ, ενάντια στην αποσπασματικότητα των μέσων μαζικής επικοινωνίας, τον εξειδικευμένο επαγγελματισμό και την τυποποποιημένη σκέψη, που συρρικνώνουν τον ορίζοντα των σύγχρονων ανθρώπων και θρέφουν την επικίνδυνη μονομέρεια, τον εθνικισμό, την επιθετικότητα και τη μισαλλοδοξία.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/10/2004