Αρχαιολογικές αγωνίες στην Κρήτη του 19ου αιώνα

Για πρώτη φορά δημοσιεύονται και σχολιάζονται εδώ γραπτές πηγές της κρητικής αρχαιολογίας, που έχει ήδη ιστορία εκατό και πλέον χρόνων. Στο πλαίσιο της νέας ανασκαφής του Iδαίου 'Αντρου αναλήφθηκε και αρχειακή έρευνα για τη Αύληση του 1884 και τη διασπορά των πρώτων τυχαίων ευρημάτων. Έτσι ήρθαν στο φως σημαντικά στοιχεία σχετικά με το Iδαίο 'Αντρο και με τις κρητικές αρχαιότητες της ΓόρτυΑας, της Kνωσού, των Aπτέρων, των Xανίων, του Σελάκανου. Oι πηγές αυτές προσθέτουν πλήθος νέων, άγνωστων στοιχείων, και υποδηλώνουν τα κίνητρα διαφόρων ενεργειών, όχι μόνο του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Hρακλείου και της εν Aθήναις Aρχαιολογικής Eταιρείας, αλλά και των προσώπων που αλληλογραφούν (Σ. Kουμανούδης, Aθ. Kουμανούδης, I. Xατζηδάκης, I. Περδικάρης, E.Γ. Πολυχρονίδης) ή και τρίτων που αναφέρονται στις επιστολές (Θ. Tριφύλλης, I. Mητσοτάκης και η χήρα του τελευταίου Tερψιχόρη, H. Schliemann κ.ά), και προσφέρουν πολλά, εξαιρετικά ενδιαφέροντα, προσωπογραφικά στοιχεία.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Αναζητώντας στο αρχείο της Αρχαιολογικής Εταιρείας συμπληρωματικές πληροφορίες για τα ευρήματα της ανασκαφής του στο Ιδαίον Αντρον, ο Γιάννης Σακελλαράκης έπεσε πάνω σε έγγραφα και επιστολές μιας περιόδου εξαιρετικά ενδιαφέρουσας για την πορεία που θα έπαιρναν στο εξής τα κρητικά αρχαιολογικά πράγματα. Πρόκειται για την κρίσιμη δεκαπενταετία μεταξύ του 1883 και του 1898, όταν το μέλλον της Κρήτης ήταν ακόμη ασαφές και οι αρχαιότητες που συγκέντρωσε η επί τούτω συσταθείσα επιτροπεία ανέρχονταν σε... περί τα δέκα και πέντε αρχαίας τέχνης έργα, τα μεν μείζονος τα δ' ήττονος αξίας. Παρ' όλα αυτά οι Κρητικοί γνώριζαν πολύ καλά ότι η γη τους έκρυβε πολλά αρχαία τα οποία με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έπαιρναν τον δρόμο για τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και ήθελαν με κάθε θυσία να σταματήσει αυτή η ιστορία. Αλλωστε στα τέλη του περασμένου αιώνα ήταν που έγινε και η μεγάλη σύληση των αρχαίων του Ιδαίου Αντρου, μια υπόθεση που, όπως φαίνεται, είχε ενοχλήσει πολύ κάθε φιλοπάτριδα Κρητικό.

Έτσι, με πρωτοβουλία μερικών εμπνευσμένων Κρητών συνεστήθη τότε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ηρακλείου και τα μέλη του ήλθαν γρήγορα σε επαφή με τους εταίρους της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας ανταλλάσσοντας επιστολές, πληροφορίες και συμβουλές. Τότε ξεκίνησε μια συνεργασία που σκοπό είχε την καταγραφή και περισυλλογή των ευρεθέντων αρχαίων, την απαλλοτρίωση οικοπέδων όπου είχαν εντοπισθεί αρχαία κατάλοιπα και γενικότερα την αποτροπή της φυγάδευσης των αρχαίων στο εξωτερικό, την ενημέρωση του πληθυσμού για την αξία των αρχαίων που ήταν θαμμένα στα χωράφια και, τέλος, την καταγραφή των έργων που ανήκαν σε διάφορες αξιόλογες και ήδη πλούσιες ιδιωτικές συλλογές. Από τότε, όπως φαίνεται και από τα 51 έγγραφα και επιστολές που δημοσιεύονται στον μικρό αυτόν τόμο, η Κρήτη είχε αποδυθεί σε έναν αγώνα για την προστασία και τη διάσωση των αρχαιοτήτων της.

Στην αρχειακή αυτή έρευνα που είναι από τις λίγες που έχουν γίνει για αρχαιολογικά θέματα εντύπωση κάνει ο πλούτος ορισμένων ιδιωτικών συλλογών, όπως του τότε προξένου της Ρωσίας Ιωάννου Μητσοτάκη (δεν είναι συγγενής του πολιτικού), αλλά και οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν στη μετακίνησή τους οι αρχαιολόγοι που επισκέπτονταν την Κρήτη για να ελέγξουν επί τόπου την κατάσταση των αρχαίων... «Περί την 1ην ώραν μ.μ. έφθασα εις Χανία της Κρήτης όπου το ατμόπλοιον έμελλε να μείνη μέχρι της εσπέρας. Την ευκαιρία ταύτην επωφελούμενος επεσκέφθην έφιππος την 2 1/2 ώρας απέχουσαν αρχαίαν πόλιν των Απτέρων...» αναφέρει σε ένα σημείο της έκθεσής του τής 15.7.1886 ο Κουμανούδης, ο οποίος γράφει επίσης και για την επίσκεψή του στο Ιδαίον Αντρον όπου «εύρον χωροφύλακα φυλάττοντα χάριν παρακωλύσεως λαθραίων ανασκαφών. Αι υπό των ποιμένων γενόμεναι ανασκαφαί είτα δε και αι υπό του Συλλόγου τη επιστασία του Halbherr μοι εφάνησαν ότι εγένοντο ατάκτως».

Όπως συνάγεται από τα έγγραφα που δημοσιεύει ο Γιάννης Σακελλαράκης, η συνεργασία μεταξύ Αρχαιολογικής Εταιρείας και Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου υπήρξε κατά διαστήματα στενή και αρκετές φορές έφθασαν στην Κρήτη από την Αθήνα χρήματα για να αγορασθούν οικόπεδα όπου είχαν εντοπισθεί αρχαιότητες, όπως δείχνει και η επιστολή του Στέφανου Κουμανούδη προς τον Ιωσήφ Χατζηδάκη όπου αναφέρεται η συνδρομή της Εταιρείας στον εμπλουτισμό του Μουσείου του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. Στην επιστολή λοιπόν της 10ης Αυγούστου 1886 ανακοινώνεται η απόφαση της Εταιρείας «να επικουρήση τω Συλλόγω διά χρηματικής τινος εισφοράς εκ του ταμείου της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Όθεν πέμπομεν υμίν φορτωτική χρηματοδέματος περιέχοντος διακόσια χρυσά νομίσματα των είκοσι φράγκων, ίνα μεταχειρισθή αυτά το Συμβούλιο του Συλλόγου όπως ήθελε κρίνη σκοπιμώτερον». Ας μην ξεχνάμε ότι μπορεί βεβαίως να είχε αρχίσει ήδη η αρχαιοκαπηλία ή έστω η φυγάδευση των αρχαίων στο εξωτερικό, δεν υπήρχαν όμως ακόμη στην Ελλάδα ούτε κουκουλοφόροι ούτε ληστείες χρηματαποστολών.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο δημοσιεύονται οι επιστολές και τα άλλα έγγραφα, στο δεύτερο με τίτλο Σχόλια γίνεται η ανάλυση των όσων αναφέρονται στα κείμενα που προηγήθηκαν, ενώ, τέλος, στο τρίτο μέρος δημοσιεύονται μικρά βιογραφικά των αρχαιολόγων και όλων όσοι έπαιξαν κάποιο ρόλο στα αρχαιολογικά πράγματα της Κρήτης εκείνων των χρόνων. Ο τόμος συμπληρώνεται με σύντομη περίληψη στα αγγλικά.

ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-04-1998