Ελληνικές αρχαιότητες στο μουσείο του Λούβρου

Αν δεν υπάρχει μέχρι σήμερα κανένα ελληνικό βιβλίο, αφιερωμένο ειδικά στις προερχόμενες από την Ελλάδα αρχαιότητες του Μουσείου του Λούβρου, αυτό οφείλεται ασφαλώς στο γεγονός ότι οι περισσότερες από αυτές έχουν ήδη μελετηθεί σε πολυάριθμα, στη γαλλική και σε άλλες γλώσσες, δημοσιεύματα σχετικά με την αρχαιολογία ή την ιστορία της τέχνης. Είναι ίσως θέμα τιμής να γράψει κανείς στα ελληνικά για τα αριστουργήματα που δημιούργησε το "ελληνικό θαύμα".





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Η αίθουσα όπου είναι συγκεντρωμένοι οι θεοί και οι ήρωες της Ελλάδας δεν είναι ντυμένη με μάρμαρο αλλά με ξύλο που δίνει στους επισκέπτες την εντύπωση της αιώνιας πέτρας. Θλίβεται, όμως, κανείς εμπρός σε αυτά τα αγάλματα, τα οποία σε ένα τέτοιο μέρος μοιάζουν με μετανάστες. Ο ουρανός της Γαλλίας φαίνεται να τα βαραίνει, θα 'λεγε κανείς πως έχουν τη νοσταλγία της πατρίδας τους, της κλασικής γης που τα είδε να γεννιούνται ή τουλάχιστον τα υιοθέτησε, αυτά τα ορφανά υψηλής γενιάς». Φράσεις του θεατρικού συγγραφέα φον Κλάιστ, που έγραψε τον Νοέμβριο του 1801 στην Αντολφίν φον Βέρντερκ, για να περιγράψει τα ελληνικά αριστουργήματα που συνάντησε στο Λούβρο.

Πόσα είναι αυτά και ποια; Πώς ήρθαν στην κατοχή των Γάλλων; Ποια είναι η ιστορία τους; Τι αντιπροσωπεύουν για την ελληνική τέχνη; Απαντήσεις σ' αυτά τα ερωτήματα δίνει το βιβλίο της Αλίκης Σαμαρά - Κάουφμαν «Ελληνικές Αρχαιότητες στο Μουσείο του Λούβρου», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις «Αδάμ».

Στις σελίδες του περιλαμβάνει 151 αρχαιότητες. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται εκτός από την Αφροδίτη της Μήλου και τη Νίκη της Σαμοθράκης, το ανάγλυφο των Παναθηναίων του Φειδία, ο περίφημος Ινωπός από τη Δήλο, η Κόρη της Σάμου, οι λεπτεπίλεπτες Ταναγραίες της Βοιωτίας, οι γοητευτικοί πεσσοί της Θεσσαλονίκης, κτερίσματα και αγγεία από τάφους της Μακεδονίας. Πολλά από τα ευρήματα των συλλογών του Λούβρου είναι ακόμη αδημοσίευτα, αν και αποτελούν μοναδικά δείγματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

Ας επιλέξουμε δύο επιφανή γλυπτά: το διπλό θραύσμα από μετόπη του Παρθενώνα, έργο του Φειδία, και την περίφημη Αφροδίτη της Μήλου. Το πρώτο μοναδικό ανάγλυφο ανήκε στον κόμη ντε Σουαζέλ - Γκουφιέ, πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη επί Λουδοβίκου του 16ου, από το 1785 έως το 1792, κάτοχο μεγάλης αρχαιολογικής συλλογής. Το είχε προμηθευτεί από τον αριστοκράτη συλλέκτη Φοβέλ, που αργότερα διετέλεσε πρόξενος στην Αθήνα. Από το 1788 πολλά από τα γνήσια κομμάτια αλλά και κάποια εκμαγεία της συλλογής Γκουφιέ στάλθηκαν στη Γαλλία. Οι Γάλλοι επαναστάτες κατάσχουν την περιουσία του βασιλόφρονος ευπατρίδη και μαζί τις αρχαιότητες. Τα κιβώτια που τις περιείχαν μαζί με τα ναπολεόντεια πολεμικά λάφυρα τέχνης από την Ιταλία συμπορεύονται έως το Λούβρο.

Η συλλογή Γκουφιέ όμως δεν εκτίθεται αμέσως. Το 1801 ο Φοβέλ που βρισκόταν στο Παρίσι, μαρτυρεί ότι τα δύο γλυπτά που διατεινόταν ότι «είχε ανακαλύψει ο ίδιος στο ναό της Αθηνάς, κείτονται στον κήπο του μουσείου ανάμεσα σε πλήθος άλλων αγαλμάτων». Παραμένουν εκεί ώς τη στιγμή που θα επέμβει ο ίδιος ο Ναπολέων. Σε μία από τις συχνές επισκέψεις του στο μουσείο, διερωτήθη, αν μεταξύ των αρχαιοτήτων υπήρχε κάποιο έργο του Φειδία. Ο υπεύθυνος του μουσείου Βισκόντι, τον ενημέρωσε ότι ένα από τα κομμάτια της συλλογής Γκουφιέ αποδιδόταν στον Έλληνα γλύπτη. Ο Ναπολέων διέταξε την έκθεσή του.

Από εκείνη τη στιγμή, δηλαδή το 1802, έως σήμερα, το αποκαλούμενο «ανάγλυφο των Παναθηναίων», στο οποίο διασώζονταν ακόμη και ίχνη έγχρωμης διακόσμησης, εκτίθεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στις αίθουσες του Λούβρου. Το γλυπτό απεικονίζει σεμνές παρθένες με πολύπτυχα ενδύματα, τις αποκαλούμενες Εργαστίνες -κόρες που ύφαιναν το πέπλο της θεάς Αθηνάς, οι οποίες, με την καθοδήγηση δύο αξιωματούχων, παρελαύνουν γεμάτες χάρη στη λατρευτική τελετουργία της θεάς. Ας σημειωθεί ότι το συγκεκριμένο ανάγλυφο είχε γοητεύσει και τον Ροντέν. Έκανε ένα σχέδιο εμπνευσμένο απ' αυτό, ενώ ταυτόχρονα, είχε γράψει: «Η υψηλότερη έκφραση της ελληνικής γλυπτικής ενσαρκώνεται στην τέχνη του Φειδία... Κανείς ποτέ δεν θα φτάσει τον μεγαλύτερο γλύπτη μιας εποχής, όπου ολόκληρη η ανθρώπινη φαντασία μπορούσε να περιληφθεί στο αέτωμα ενός ναού».



Μαρκήσιοι και βασιλιάδες



Η Αφροδίτη της Μήλου θεωρείται η πρέσβειρα της ελληνικής γλυπτικής. Πλήθος ατόμων συνδέονται με την «ιστορία της», εκτός από τους δύο πρωταγωνιστές, τον Έλληνα χωρικό που την ανακάλυψε και τον βασιλιά της Γαλλίας που την προσέφερε στο μουσείο του Λούβρου. Στην ιστορία εμπλέκονται δύο Γάλλοι αξιωματικοί του ναυτικού, που κατά σύμπτωση υπήρξαν αυτόπτες μάρτυρες της εύρεσης και κοινοποίησαν το γεγονός· ο προξενικός πράκτορας του νησιού που μεσολάβησε στις πολλαπλές συνεννοήσεις· ο οξυδερκής πρεσβευτής μαρκήσιος ντε Ριβιέρ που διείδε τη σπουδαιότητα του αγάλματος και επέσπευσε την αγορά· τέλος, ο επιτήδειος διπλωματικός γραμματέας κόμης ντε Μαρσελίς που διεκπεραίωσε με επιτυχία τις δύσκολες συναλλαγές με τους ντόπιους προεστούς.

Υπάρχουν πολλές εκδοχές σχετικά με την απόκτηση της Αφροδίτης από τους Γάλλους. Αξίζει να αναφερθεί μια λεπτομέρεια που συνδέει τους Γάλλους με τους Μήλιους, εξ αιτίας της οποίας λίγο έλειψε να μη φτάσει ποτέ στο Λούβρο. Στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, ένας ιερέας και μερικοί δημογέροντες κατόρθωσαν να πείσουν τον χωρικό να τους πουλήσει το άγαλμα που μέχρι τότε ήταν κρυμμένο σε ένα στάβλο. Θα το φόρτωναν σε ένα καράβι και θα το έστελναν στην Κωνσταντινούπολη, υπακούοντας στη διαταγή του διερμηνέα της Πόλης, Φαναριώτη πρίγκιπα Μουρούζη, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να του παραδίδεται «πάσα ανακαλυπτομένη εις την νήσον αρχαιότητα».

Όμως, νέες, πιο δελεαστικές διαπραγματεύσεις με τους Γάλλους απέδωσαν, κι έτσι το άγαλμα μεταφέρθηκε στο Παρίσι. Ο Μουρούζης εξαγριώθηκε και τιμώρησε τους πρόκριτους με πρόστιμο και ξυλοδαρμό, γεγονός που υποδηλώνει και την αντίδρασή του για την εξαγωγή ελληνικών αρχαιοτήτων. Συγχρόνως, η Πύλη στέλνει φιρμάνι που επικυρώνει την απόκτηση του αγάλματος από τους Γάλλους... Αυτές είναι οι ιστορίες δύο μόνο αγαλμάτων. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης μπορεί να συλλέξει πολλές παρόμοιες. Γιατί, σε εποχές δύσκολες για το έθνος, πολλές αρχαιότητες κυκλοφορούσαν στα παζάρια έργων τέχνης που τις διεκδικούσαν πολλά μουσεία και όχι μόνο το Λούβρο.



Ξενάγηση στον τόπο και τον χρόνο



Η συγγραφέας για να τεκμηριώσει την ιστορία κάθε ευρήματος προστρέχει και αντλεί στοιχεία και πλούσιο υλικό από σπουδαία γαλλικά συγγράμματα. Αρχαιολόγος και ερευνήτρια δούλεψε στη δεκαετία του '70 ως βοηθός του καθηγητή και ακαδημαϊκού Pierre Devambez, διευθυντή του τμήματος Ελληνορωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Λούβρου και δίδαξε ιστορία της αρχαίας ελληνικής κεραμικής στη σχολή του ίδιου μουσείου. Η γειτνίαση με τις ελληνικές αρχαιότητες προφανώς της έδωσε τη δυνατότητα να τις μελετήσει, να διερευνήσει τις περιπέτειές τους, να τις καταχωρίσει αρχαιολογικά και αισθητικά, να τις κατατάξει χρονολογικά και τεχνοτροπικά, να επισημάνει τη σπουδαιότητά τους στην εξέλιξη της ιστορίας της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Το βιβλίο «Ελληνικές Αρχαιότητες στο Μουσείο του Λούβρου» προσφέρεται ως μία «νοερή ξενάγηση στον τόπο και το χρόνο», περιλαμβάνει ένα πλούσιο φωτογραφικό υλικό ευρημάτων που συνήθως βλέπουν φευγαλέα οι Έλληνες επισκέπτες του Λούβρου, χωρίς συχνά να συνειδητοποιούν ότι οι συγκεκριμένες αρχαιότητες έπρεπε να βρίσκονται σε ελληνικά μουσεία, γιατί αποτελούν εθνικό πλούτο.

Πέγκυ Κουνενάκη, Καθημερινή 21/10/2001

Κυκλοφορεί σε ελληνική και αγγλική έκδοση