Ο χρυσός

Ο χρυσός είναι η θαυμαστή ιστορία του στρατηγού Γιόχαν Αουγκουστ Σούτερ που, αρπαγμένος απο τον ανεξήγητο δαίμονα της περιπέτειας, εγκαταλείπει το σπίτι του και τη χώρα του αναζητώντας μια χώρα ιδανική. Έτσι θα φτάσει στο Σαν Φραντσίσκο, στα πρώτα χρόνια του δέκατου ένατου αιώνα, περίοδο που θα διαδραματισθεί η εποποιία του. Ο στρατηγός θα κατακτήσει τη χώρα των ονείρων του και βαθύπλουτος εν τέλει, θα καταστραφεί από την ανακάλυψη των κοιτασμάτων του χρυσού στα κτήματά του.







ΚΡΙΤΙΚΗ




«Ο χρυσός» είναι το πρώτο πεζογράφημα του γνωστού γάλλου συγγραφέα Μπλεζ Σαντράρ (1887-1961). Διηγείται την άνοδο και την πτώση ενός υπαρκτού προσώπου, ενός τυχοδιώκτη του 19ου αιώνα, του Ιωάννη Αυγούστου Σούτερ. Ο τελευταίος εγκατέλειψε κάποια στιγμή την πατρίδα του, την Ελβετία, και την οικογένειά του (όπως επανειλημμένως έκανε και ο επίσης Ελβετός την καταγωγή Σαντράρ ­ κατά κόσμον Φρεντερίκ Σοζέ), έφθασε στην Αμερική στα μέσα του αιώνα και με μεθόδους όχι πάντα έντιμες έγινε (ή θεωρήθηκε) «ο πλουσιότερος άνθρωπος του κόσμου». Εγκαταστάθηκε από τους πρώτους στην άγρια και απροσπέλαστη εκείνη την εποχή Καλιφόρνια των Ινδιάνων και των ιεραποστόλων, με έδρα των επιχειρήσεών του τον κόλπο του Αγίου Φραγκίσκου. Με τις ευλογίες της κυβέρνησης του Μεξικού, με τη συνεργασία άλλων τυχοδιωκτών, με τη φθηνή εργασία ντόπιων και επήλυδων και βεβαίως με τη διαρκή βία εις βάρος των Ινδιάνων, ο Σούτερ ιδιοποιείται μια τεράστια έκταση καλιφορνέζικης γης με καλλιέργειες και βοσκοτόπια, η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε ευημερούσα αποικία υπό την ηγεσία του. Η ανακάλυψη όμως των πρώτων κοιτασμάτων χρυσού στα εδάφη του, στα 1848, καταστρέφει όλο το μεγαλοπρεπές εγχείρημά του. Η απροσδόκητη και άγρια εισβολή των άπληστων χρυσοθήρων στην Καλιφόρνια ανατρέπει βιαίως και εν μια νυκτί την τάξη και την (οικονομική) ασφάλεια που εξίσου βιαίως αλλά με μακροχρόνιο μόχθο είχε ο ίδιος επιβάλει στην περιοχή: ο χρυσός πλέον ορίζει μια διαφορετική τάξη πραγμάτων που ο Σούτερ αδυνατεί να ελέγξει. Αυτή η νέα, των νέων Ηνωμένων Πολιτειών τάξη τον περιθωριοποιεί, τον οδηγεί στην τρέλα, τον καταστρέφει.

Το βιβλίο αναμειγνύει πραγματικά και μυθικά περιστατικά αναπαριστώντας, κατά έναν τρόπο, την καταγραφή της Ιστορίας στο συλλογικό ασυνείδητο. Η πλοκή είναι ένας φαντασμαγορικός καταιγισμός ατέλειωτων περιπετειών ­ από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα ­ που η καθεμιά τους αναπτύσσεται αυστηρά και λιτά, σε ελάχιστη έκταση και βάθος και κυρίως από θεαματική απόσταση. Ο αναγνώστης δεν γνωρίζει σε ικανοποιητικό βάθος ούτε τον χαρακτήρα του Σούτερ. Υποθέτει απλώς ότι είναι ένας χαλκέντερος, φιλόδοξος και αδίστακτος άνθρωπος, όπως θα υπέθετε ο μέσος Αμερικανός του τέλους του 19ου αιώνα μέσα από την προφορική παράδοση της ιστορίας του. Τα άλλα πρόσωπα που τον πλαισιώνουν περιορίζονται επίσης στις απολύτως αναγκαίες ενδείξεις για την ύπαρξή τους. Ποτέ εξάλλου ο αναγνώστης δεν εντοπίζει κάποια ίχνη από τις θεμελιώδεις οικονομικές, τεχνολογικές και πολιτισμικές αλλαγές που συνέβησαν στη Βόρειο Αμερική τον προηγούμενο αιώνα και που, ως γνωστόν, ανέτρεψαν την κυριαρχία των όποιων Σούτερ.

Το βιβλίο είναι στην κυριολεξία γραμμένο με ριπές από γεγονότα που σαν χιονοστιβάδα διογκώνονται όλα τερατωδώς στο μυθικό πρόσωπο του «στρατηγού» Σούτερ. Σύντομες φράσεις γεμάτες λεπτομερειακά αριθμητικά στοιχεία του είδους τριάντα άμαξες γεμάτες με τρόφιμα, σπόρους και προμήθειες, περίπου 50 άλογα, 75 μουλάρια, πέντε ταύροι, 200 αγελάδες και πέντε κοπάδια με πρόβατα εντείνουν κατά ραμπελικό τρόπο την αίσθηση μιας συνεχούς συσσώρευσης αγαθών, μιας γιγαντιαίας υπερπαραγωγής που ορίζεται, οργανώνεται και διοικείται από ένα, σχεδόν θαυματουργό στις ικανότητές του, πρόσωπο.

Η αφήγηση είναι ευθύγραμμη χρονικά και δομικά αλλά η ροή της διακόπτεται κάποιες φορές από σύντομα κείμενα που επιζητούν να καθηλώσουν τον εν γένει φρενιτιώδη ρυθμό του περιγραφικού κειμένου με «ψυχολογικές μετρήσεις» της αντοχής του ήρωα, υπό το βάρος των γεγονότων. Τις στιγμές που συμβαίνει αυτό (όπως και στους σπάνιους διαλόγους) ο αναγνώστης έχει την αίσθηση μιας δραματικής μετάβασης από το συλλογικό στο ατομικό.



«Ονειροπολήσεις. Ηρεμία. Ανάπαυση.

Αυτή είναι η ειρήνη.

Όχι. Όχι. Όχι. Όχι. Όχι. Όχι. Όχι. Όχι. Όχι. Είναι ο χρυσός!

Είναι το χρυσάφι.

Η χρυσοθηρία.


Ο πυρετός του χρυσού ανεβαίνει ξαφνικά στον κόσμο.

Η μεγάλη εισβολή του 1848, του 1849, του 1850, του 1851 που θα διαρκέσει δεκαπέντε ολόκληρα χρόνια.

Σαν Φρανσίσκο!»

Τέτοιες μεταβάσεις, όπως στην παραπάνω περικοπή που προηγείται της εκ του χρυσού καταστροφής, συντελούνται σχεδόν ακαριαία, για πολύ λίγο, και είναι από τις καλύτερες στιγμές του «Χρυσού». Το κείμενο ωστόσο επιστρέφει με σπουδή στο δοξαστικό των αριθμών και της ανάπτυξης του Νέου Κόσμου, προδίδοντας τη γοητεία που αυτά ασκούσαν στον συγγραφέα και βεβαίως στην εποχή του. Επιμένοντας στο ύφος του σχεδόν ψυχρού «αντικειμενικού» ντοκυμαντέρ από τη μία, που όμως υποσκάπτεται εφόσον σκιαγραφεί αποκλειστικά τις πράξεις ενός υπερηρωικού υποκειμένου από την άλλη, ο Σαντράρ επιχειρεί να δραματοποιήσει (και να πείσει για) την ηρωική πράξη με τον μεταφυσικό τρόπο της λαϊκής προφορικότητας και δοξασίας: είναι θέλημα Θεού ο ηρωισμός και η δόξα, είναι θέλημα Θεού η πτώση.

Επαναλαμβάνω ότι όλο το βιβλίο κινείται αποκλειστικά γύρω από τον ήρωά του, παρακολουθώντας όχι τη ζωή του την καθημερινή, στις κανονικότητές της, αλλά στις τρομακτικές σε όγκο και αριθμούς εμπλοκές αυτής της ζωής στα γρανάζια της αεικίνητης Ιστορίας. Από τη στιγμή που ο ήρωας καταγράφεται ως το μοναδικό υποκείμενο σε ασύλληπτες και μεγεθυμένες συλλογικές περιπέτειες, η ύπαρξή του μεγεθύνεται στα όρια μιας γιγαντιαίας νιτσεϊκής προσωπικότητας από εκείνες που προκαλούν τον Θεό και άρα αναπόφευκτα επιφέρουν την καταστροφή τους. Το γεγονός ότι ο ήρωας στην περίοδο της γεροντικής παρακμής του περιφέρεται ως μισότρελος προφήτης εξηγώντας την Αποκάλυψη με αναφορές στη σύγχρονή του αμερικανική πραγματικότητα αποσαφηνίζει υπέρ το δέον εμφατικά τον αφελή συμβολισμό του Σαντράρ: ο χρυσός ως έκφραση πειρασμού, ως βιβλικός όφις, οι Ηνωμένες Πολιτείες ως αμαρτήσασα χώρα· από Εδέμ (;) που την είχε μετατρέψει ο Σούτερ και όλοι οι πρώτοι pioneers μετατρέπεται σε Κόλαση του γρήγορου πλουτισμού και της απληστίας.

Το βιβλίο, ας μην το ξεχνάμε, είναι γραμμένο στα 1925· ο συγγραφέας του, ως ποιητής στο περίφημο «Πάσχα στη Νέα Υόρκη» ή στην «Πρόζα του Υπερσιβηρικού», χαιρέτισε με ενθουσιασμό ­ και τολμηρή στη νεωτερικότητά της γλώσσα ­ τον θαυμαστό Νέο Κόσμο· τώρα, μετά τον Παγκόσμιο Πόλεμο (στη διάρκεια του οποίου έχασε το δεξί του χέρι ως μέλος της Λεγεώνας των Ξένων) και μετά από κάμποσες τυχοδιωκτικές περιπέτειες αντίστοιχες με εκείνες του ήρωά του, ο Σαντράρ αρχίζει να διακρίνει την αδυσώπητη πορεία μιας Ιστορίας που δεν πολυενδιαφέρεται για ό,τι οι άνθρωποι σε κάθε εποχή υιοθετούν ως ηθικό ή δίκαιο... περίπου στον ίδιο βαθμό και με τον ίδιο τρόπο που δεν ενδιαφέρθηκε γι' αυτό ο άτεγκτος ήρωάς του στο διάστημα της αχαλίνωτης ανόδου του. Η απογοήτευση από το θαύμα του Νέου Κόσμου ­ κάτι που για μας σήμερα αποτελεί παλαιά κοινοτοπία ­ διαχέει σε όλο το βιβλίο μια σχεδόν ανεπαίσθητη, πικρή ειρωνεία που εντέλει μετριάζει (υπονομεύει θα ήταν μεγάλη κουβέντα) τον ψευδοεπικό χαρακτήρα του και το διασώζει ως ενδιαφέρουσα αφήγηση.

Αρης Μαραγκόπουλος, ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-07-1998