Η ιστορία της άγνωστης νήσου

Ένας άνθρωπος ζητάει ένα καράβι για να βρει την «άγνωστη νήσο». Ποιά όμως είναι αυτή η άγνωστη νήσος; Πώς ο καθένας από εμάς μπορεί να την αναγνωρίσει; Πώς αναγνωρίζουμε τον ίδιο τον εαυτό μας; Ένας δικτάτορας πέφτει από την καρέκλα του. Ένας οδηγός προσπαθεί να βρει βενζίνη σε περίοδο κρίσης του πετρελαίου και μεταδίδει τη νεύρωσή του στο αυτοκίνητό του. Ένας βασιλιάς προσπαθεί να αποκλείσει το θάνατο από την επικράτειά του. Κάποια αντικείμενα επαναστατούν στην ανατριχιαστικά γραειοκρατική κοινότητα των ανθρώπων. Ένας κένταυρος νοσταλγεί το μυθικό παρελθόν του. Κι ένα εφηβικό άχτι εκδικείται τους ενήλικες για τον καταπιεστικό έλεγχό τους.
Επτά ιστορίες όπου το πραγματικό εισβάλλει στο φανταστικό, και το αντίστροφο. Επτά ιστορίες για εκείνο το κομμάτι της πραγματικότητας που διαφεύγει από κάθε λογική διεργασία. Επτά διηγήματα σ' ένα διάστημα είκοσι χρόνων, απαραίτητος σταθμός για την κατανόηση της τέχνης του μεγάλου νομπελίστα συγγραφέα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πριν από περίπου ενάμιση χρόνο, με αφορμή την «Πέτρινη σχεδία» του Ζοζέ Σαραμάγκου, γράφαμε: «Ο Ζ.Σ. παίζει με ανοιχτά χαρτιά: το αρχικό κινητήριο ψεύδος -δηλαδή η εξαρχής συνενοχή του αναγνώστη που αυτό συνεπάγεται- του δίνει τη δυνατότητα να προχωρήσει σε οποιαδήποτε νοητική κατασκευή, όσο παράτολμη και αν είναι, και να είναι πειστικός. Διαφορετικά: ο Ζ.Σ. συγχέει ηθελημένα το ζωτικό ψεύδος της λογοτεχνίας με το περιεκτικότερο ψεύδος της ζωής με τρόπο ειλικρινή, οδηγώντας πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις σε σχήματα εκκεντρικά, παραμορφωτικά, στρεβλά».

Τα ίδια ακριβώς, κατά μείζονα λόγο, ισχύουν για τη συλλογή διηγημάτων του που φέρει τον τίτλο «Η ιστορία της άγνωστης νήσου», μια συλλογή εφτά, άνισων μεταξύ τους, διηγημάτων, γραμμένων σε διαφορετικούς χρόνους.

Ο Ζ.Σ. εκκινεί και εδώ από έναν κεντρικό αλληγορικό πυρήνα. Γνωρίζει πως στο κέντρο κάθε αφήγησης υπάρχει μια εναρκτήρια αλληγορία, αυτή η πράξη μετάθεσης -που πιθανώς ιδρύει το λογοτεχνικό κείμενο- από μια αναγκαστική πραγματικότητα σε μια δυνητική εκδοχή της.

(Δεν είναι απίθανο κάπως έτσι, από την αλληγορία, να ξεκίνησε η λογοτεχνική περιπέτεια. Διότι, πέρα από την όλο σημασία πράξη αυτής της μετάθεσης, η αλληγορία συγκεντρώνει κι άλλα χαρακτηριστικά: μικρή απόσταση από τη μυθολογική αφήγηση· έναν αναπόφευκτο διδακτισμό· νόημα που αντλεί από την ακραιφνή συμβολική της λειτουργία· και, κυρίως, την κρίσιμη λειτουργία τής, γενικώς εννοουμένης, μεταφοράς, με άλλα λόγια: την επίγνωση -και πλήρη αποδοχή- του ψεύδους του καλλιτεχνικού φαινομένου).

Στο πρώτο από τα διηγήματα, που τιτλοδοτεί όλη τη συλλογή, πέρα από τον προφανή σαρκασμό της εξουσίας, κάθε εξουσίας, υπόκειται η αναγκαιότητα του ονείρου, αυτή η αρχαία έλξη του ανθρώπου για το απραγματοποίητο. Το καράβι που παραχώρησε ο βασιλιάς στον υπήκόο του προς αναζήτηση της άγνωστης νήσου μεταμορφώνεται, στο τέλος, σε καλιεργημένο χωράφι, γειώνοντας κυριολεκτικά το όνειρο, και βαφτίζεται «Αγνωστη νήσος».

Ο Ζ.Σ., όπως κάθε αυθεντικός δημιουργός, χαρακτηρίζεται από τις εμμονές του. Μία από αυτές, η ακανθώδης σχέση πράγματος - ονόματος, σημαδεύει όλα τα διηγήματα της συλλογής. Πού τελειώνει η επικράτεια της πραγματικότητας και πού αρχίζει το βασίλειο της γλώσσας; Ποιο είναι το εναρκτήριο σημείο της ύπαρξης: η φυσική, υλική γέννηση ή η ονοματοδοσία; Αυτήν τη σχέση εξετάζει στη δεύτερη ενότητα διηγημάτων, το «Σχεδόν αντικείμενο», όπου, μαζί με το σαρκασμό της εξουσίας, μελετάει το παράλογο της ύπαρξης και της απόσβεσής της, της ζωής και του θανάτου.

Το πρώτο διήγημα αυτής της ενότητας, η οργιαστικής συλλήψεως και πραγματεύσεως «Καρέκλα», έχει ως θέμα την πτώση μιας καρέκλας που οφείλεται στο χαλασμένο πόδι της. Η φαντασία αυτού του συγγραφέα τον οδηγεί στο κολεόπτερο «Ανόβιο», που υπονόμευσε τη στερεότητα του ξύλου, το οποίο, για να φτάσει σ' αυτό ακριβώς το έπιπλο, πέρασε -και περνούμε κι εμείς μαζί του- από τις πυραμίδες της Αιγύπτου και το Φαρ Ουέστ.

Στο επόμενο διήγημα, το «Εμπάργκο», όπου ένα αυτοκίνητο επαναστατεί και δεν υπακούει στον -καθώς πρέπει υπάλληλο- οδηγό του, ο Ζ.Σ. αναρωτιέται τι θα συμβεί αν ο εμπράγματος κόσμος, σε μια ποικιλία αντιδράσεων και πρωτοβουλιών, αρχίσει να μην υπακούει στον έμψυχο κύριό του.

Στα «Πράγματα», ένα διήγημα μετακαταστροφικής ατμόσφαιρας, τα υλικά αντικείμενα εξεγείρονται διεκδικώντας μια θέση, ανάλογη με την πληθωρική παρουσία τους, στη διαχείριση του κόσμου. Πόρτες ηθελημένα τραυματίζουν ανθρώπους· καναπέδες πάσχουν από πυρετό· χαρτονομίσματα σφίγγουν έως πνιγμού. Μέσα σ' αυτό όμως το προσωποποιητικό όργιο, σε αντίθεση μ' ένα μοτίβο όχι σπάνιο στους νεωτερικούς συγγραφείς, ο Ζ.Σ. κινείται με αντίθετη φορά και, αντί να επιχειρήσει την εμπραγμάτωση των αφηρημένων εννοιών, δοκιμάζει να εξαϋλώσει, προσωποποιώντας τα, τα υλικά αντικείμενα. Τόσο που να πιστεύεις πως ο εμπράγματος κόσμος διαλέγεται με τον συγγραφέα σ' ένα διάλογο που μοιάζει να τελείται όχι ανάμεσα στα πράγματα και το σκηνοθέτη τους, αλλά με τα πράγματα, σε μια έσχατη τελετουργία, να αυτοσκηνοθετούνται.

Στο κορυφαίο ίσως από τα διηγήματα, το μυθολογικής αφετηρίας «Κένταυρο», το όνειρο, το πλησιέστερο μάλλον προς τη λογοτεχνία εξωλογοτεχνικό υλικό, διαπλέκεται με την εξέλιξη του διηγήματος σ' ένα αξεδιάλυτο πλέγμα, όπου ο αναγνώστης δυσκολεύεται ν' αναγνωρίσει αν είναι το όνειρο που τροφοδοτεί το λογοτέχνημα ή αν το λογοτεχνικό έργο έχει εισβάλει στο όνειρο. Ο διωκόμενος Κένταυρος, σε μια ευφυή κλιμάκωση όπου στην αρχή νομίζει κανείς πως πρόκειται απλώς για ένα άλογο και τον καβαλάρη του, αφού διασταυρωθεί, μέσα σ' ένα αχαλίνωτο διακειμενικό παιχνίδι, με έναν άλλον διάσημο ιππέα, τον Δον Κιχώτη, θα συναντήσει το θάνατο μέσα σ' έναν κόσμο «που έμοιαζε με έρημο μετέωρη από τη λέξη που θα την εποίκιζε».

Συμβαίνει συχνά, όταν ένα λογοτεχνικό έργο δεν είναι κολλημένο και με τα δυο του πόδια στο τετριμμένο πραγματικό ή στο «φανταστικό» αληθοφανές ή όταν έχει αποφύγει το θανάσιμο εναγκαλισμό του βιώματος -ιδιαίτερα όταν έχει ανεπτυγμένες άλλες συγγραφικές αρετές, όπως είναι η ευφυΐα και η φαντασία, και στηρίζεται σε διακειμενικές πηγές ή, ευθέως, τροφοδοτείται από την ιστορία της λογοτεχνίας-, να του κολλιέται η ρετσινιά του «εγκεφαλικού». Τι άλλο όμως είναι η (καλή) πεζογραφία από μια, ευαίσθητη και αρμονική, νοητική σύνθεση που την τροφοδοτούν ισότιμα οι πιο διαφορετικές πηγές;

Η Αθηνά Ψυλλιά, μια ακόμη φορά, μετέφρασε με γνώση και ικανότητα, αποδίδοντας το δύσκολο, περίτεχνο ύφος του δαιμόνιου Πορτογάλου, που το χαρακτηρίζουν ο μακροπερίοδος λόγος και η αιρετική γραμματική οργάνωση του κειμένου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/09/2001