Η Σπηλιά

Μια οικογενειακή χειροτεχνία που κλείνει. Ένα γιγάντιο εμπορικό Κέντρο-φρούριο που εξαπλώνεται. Αυτό είναι το σκηνικό της Σπηλιάς, η αφορμή για να συμπληρώσει ο Πορτογάλος συγγραφέας την «ακούσια τριλογία» του (μαζί με τα έργα Περί τυφλότητος και Όλα τα ονόματα) και τον προβληματισμό του για τη νέα τάξη του κόσμου. Ο Σαραμάγκου αφηγείται τις τύχες του Σιπριάνο Αλγκόρ, ενός κεραμοποιού που βλέπει την τέχνη του και την οικογενειακή του ζωή να αλλάζουν όταν το μυστηριώδες εμπορικό Κέντρο παύει να αγοράζει τα έργα του, ενώ η κόρη και ο γαμπρός του τον προσκαλούν να μετακομίσει μαζί τους μέσα στο αύταρκες Κέντρο, όπου η κατανάλωση είναι υποχρεωτική και η δημιουργία ανεπιθύμητη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην Πολιτεία του ο Πλάτωνας, προκειμένου να δώσει μια παραστατική εικόνα της ανθρώπινης κατάστασης, αλλά και να υποδείξει το πολιτικό χρέος του φιλοσόφου απέναντι στην κοινωνία, καταφεύγει στον γνωστό μύθο της Σπηλιάς. Ζητάει από τον συνομιλητή του να φανταστεί ανθρώπους ακινητοποιημένους στο βάθος ενός σπηλαίου, αναγκασμένους να ατενίζουν μονάχα τη μακρινή και φωτεινή είσοδό του, μπροστά από την οποία περνούν διάφορες μορφές, ομοιώματα ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων. Σαν κι αυτούς τους νεκροζώντανους, λέει ο Πλάτωνας, είμαστε οι άνθρωποι, καταδικασμένοι να διακρίνουμε μονάχα το περίγραμμα των πραγμάτων, τη σκιά τους· και ο ιδανικός φιλόσοφος είναι αυτός που καταφέρνει να βγει από τη σπηλιά και να δει τον κόσμο όπως πραγματικά είναι.

Εχοντας λοιπόν αυτή τη «σπηλιά» κατά νου, ο Ζοζέ Σαραμάγκου πλάθει τον δικό του μύθο, μια αλληγορία του σύγχρονου κόσμου, βάζοντας στο κέντρο του έναν απλό άνθρωπο τον οποίο οι εξελίξεις φαίνεται να εξωθούν στο περιθώριο. Κεντρικός ήρωας της Σπηλιάς είναι ο Σιπριάνο Αλγκόρ: κεραμοποιός από τα γεννοφάσκια του, ζει στο χωριό μαζί με την κόρη του Μάρτα, που τον βοηθάει στη δουλειά, και τον γαμπρό του Μαρσάλ, ο οποίος έχει προσληφθεί ως φύλακας στο Κέντρο. Το Κέντρο είναι ένας αδηφάγος μηχανισμός, ένα τεράστιο οικοδομικό και εμπορικό συγκρότημα στο εσωτερικό της πόλης, την οποία αργά αλλά σταθερά μοιάζει να ρουφάει και να ενσωματώνει, αφού σύμφυτη ιδιότητά του είναι να επεκτείνεται διαρκώς προς κάθε κατεύθυνση.



Τα άθραυστα πιάτα



Τα προβλήματα για τον Σιπριάνο Αλγκόρ αρχίζουν όταν το Κέντρο διακόπτει ξαφνικά τις παραγγελίες κεραμικών, αφού καινούργια πλαστικά και άθραυστα πιάτα έχουν κερδίσει τις προτιμήσεις των αγοραστών. Μπροστά στο φάσμα της πτώχευσης - το Κέντρο ήταν ο υποχρεωτικά αποκλειστικός πελάτης του -, ο Αλγκόρ αποφασίζει να προσαρμοστεί στη ζήτηση. Με τη βοήθεια της κόρης του εγκαταλείπει την παρασκευή πιατικών και επιδίδεται στην παραγωγή μικρών πήλινων ομοιωμάτων, με την ελπίδα ότι θα κεντρίσει έτσι το εμπορικό ενδιαφέρον του Κέντρου. Και πράγματι, ο γέρος κεραμοποιός ξεπερνά τις τεχνικές δυσκολίες που συναντά δουλεύοντας με καινούργια υλικά και τεχνοτροπίες, και καταφέρνει να κλείσει μια νέα συμφωνία. Ωστόσο τα κουκλάκια του δεν θα βρουν τελικά την αναμενόμενη ανταπόκριση από το κοινό, με αποτέλεσμα και αυτή η παραγγελία να μείνει μετέωρη και το κεραμοποιείο του να οδηγηθεί στον οριστικό αφανισμό.

Ερχεται λοιπόν η στιγμή που καλείται να αποφασίσει: είτε να ακολουθήσει την κόρη και τον γαμπρό του στη νέα τους ζωή στο Κέντρο - στο μικρό διαμέρισμα με τα κλειστά παράθυρα όπου πλέον θα διαμένουν αφότου ο Μαρσάλ μονιμοποιήθηκε στη θέση του φύλακα - είτε να μείνει πίσω στην αγροικία του, συντροφιά με τον σκύλο του Ασάδο και τη γλυκιά χήρα Ιζάρουρα, με την οποία, αν και δεν το ομολογεί, είναι σφόδρα ερωτευμένος. Εχοντας ωστόσο αποκοπεί βιαίως από την εργασία του, και καταδικασμένος καθώς είναι στην ανέχεια, ο Αλγκόρ νιώθει ακυρωμένος ως άντρας. Αποδέχεται λοιπόν τη νέα μοίρα του και μεταβαίνει με τη Μάρτα και τον Μαρσάλ στο Κέντρο, όπου και εκτυλίσσεται η τελευταία και απελευθερωτική πράξη του δράματος.



Ερμηνείες και σημασίες



Μολονότι στηρίζεται σε ορισμένα απλοϊκά ζεύγη αντιθέσεων - την αντιπαράθεση κέντρου και περιφέρειας, ενός απρόσωπου σύγχρονου κόσμου και του παραδοσιακού τρόπου ζωής, μιας εξιδανικευμένης ζωής της υπαίθρου σε σχέση με τον αστικό εφιάλτη -, ο 81χρονος (!) συγγραφέας επιτυγχάνει να πλάσει μια εξαιρετικά παραγωγική μεταφορά για τον σύγχρονο κόσμο, ανοιχτή σε ερμηνείες και σημασίες. Το Κέντρο, μια σύλληψη που φέρνει στον νου τον Πύργο του Κάφκα, είναι ένας πυκνά δομημένος χώρος, ένας κόσμος όπου οι νόμοι της Αγοράς ρυθμίζουν κάθε πλευρά της καθημερινότητας, με τα πανταχού παρόντα διαφημιστικά μηνύματα να θυμίζουν ιερές εντολές. Είναι επίσης ένας καταστροφικός μηχανισμός, αφού για να διαιωνίζεται είναι αναγκασμένος να επεκτείνεται - ακόμη και προς τα κάτω, προς το έδαφος -, ενώ η φύση στο εσωτερικό του υφίσταται μονάχα ως υποκατάσταση, ως virtual, θα λέγαμε, πραγματικότητα.

Από τα πιο γοητευτικά στοιχεία του αφηγηματικού ύφους του συγγραφέα, που χαρακτηρίζει και το υπόλοιπο έργο του, είναι η λεπτοδουλεμένη και διαυγής ροή του λόγου του, ένα ορμητικό ρεύμα λέξεων που διαπερνά και ονοματίζει τα πράγματα, πότε υπονομεύοντάς τα και πότε φωτίζοντας καινούργιες όψεις τους. Μεγάλο μέρος αυτής της ροής αποτελείται, εν προκειμένω, από πυκνούς και πνευματώδεις διαλόγους, κυρίως ανάμεσα στην κόρη και στον πατέρα της.

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου, σε αυτό το πρώτο μετά τη βράβευσή του με το Νομπέλ μυθιστόρημά του, φτιάχνει ένα λυρικό, γλυκόπικρο, μα βαθιά ανθρωπιστικό παραμύθι για ενηλίκους, όπου, περισσότερο και από την αναπόφευκτη νοσταλγία για αυτό που χάνεται, κυριαρχεί η αγωνία για το καινούργιο, για αυτό που έρχεται. H Αθηνά Ψυλλιά, μεταφράστρια όλων των έργων του πορτογάλου συγγραφέα στις εκδόσεις Καστανιώτη, μετέφερε με ζωντάνια και ευρηματικότητα την πυκνή και άμεση γραφή του.



Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-11-2003