Ο άνθρωπος αντίγραφο

Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, καθηγητής της Ιστορίας σε γυμνάσιο, ζει μόνος και πλήττει· υπήρξε παντρεμένος και δεν θυμάται τι τον οδήγησε στο γάμο, πήρε διαζύγιο και τώρα δεν θυμάται ούτε τους λόγους για τους οποίους χώρισε, ενώ την Ιστορία τη βλέπει εδώ και καιρό ως μια κόπωση χωρίς νόημα και μια αρχή χωρίς τέλος.
Ένα βράδυ, παρακολουθώντας μια ταινία στο βίντεο, ανακαλύπτει ότι υπάρχει στην ίδια πόλη ένας απόλυτος δίδυμος, ένας σωσίας, ένα αντίγραφό του.
Η αφήγηση αυτή είναι η ιστορία της αναζήτησης καθώς και της ανακάλυψης αυτού του άλλου, αλλά και των συνεπειών που έχει η υπόθεση αυτή για τον Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο, ο οποίος δεν θα είναι ποτέ πια ο ίδιος...
Για πολλούς το καλύτερο μυθιστόρημα της ωριμότητας του μεγάλου Νομπελίστα συγγραφέα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα μυθιστορήματα του Σαραμάγκου, συνολικά κοιταγμένα, αποτελούν μια οντολογική λογοτεχνική μελέτη πάνω στην ανθρώπινη μοίρα και την τραγικότητα της ανθρώπινης συνθήκης.

Είναι οι πολλοί διαφορετικοί τόμοι ενός και του αυτού, μείζονος, έργου, το οποίο μ' έναν σχεδόν μυστηριώδη τρόπο, ενώ εκκινεί από μια συχνά πληκτική καθημερινότητα, κατορθώνει να αγγίζει τα πιο βαθιά φιλοσοφικά ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, ακολουθώντας μια διαδρομή ανορθόδοξη και παραδοξολογική.

Ταυτόχρονα -και τούτο είναι σταθερό γνώρισμα της υψηλής λογοτεχνίας- ενώ το πολύτομο αυτό έργο στηρίζεται και με τα δυο του πόδια σε λογοτεχνικές συμβάσεις, έστω και αιρετικές, την ίδια στιγμή τις υπερβαίνει, συχνά θρυμματίζοντάς τες, για να αναχθεί σε κάτι καθολικότερο, που ξεπερνάει τα -κάποτε κάποτε στενά- όρια της λογοτεχνίας.

Η μικρή αυτή εισαγωγή είναι απαραίτητη, πιστεύουμε, αν θέλει κανείς να δει τον «Ανθρωπο αντίγραφο» στις πραγματικές του διαστάσεις: ως ένα μυθιστόρημα που μελετά, με το μοναδικό τρόπο που μπορεί να το κάνει το μυθιστόρημα, ένα από τα μεγάλα μυστήρια της ανθρώπινης ύπαρξης, την έννοια της ταυτότητας, ακριβέστερα εδώ: τη συνείδηση που έχει ο (σύγχρονος) άνθρωπος για την ατομική του ταυτότητα, αλλιώς: τη συνείδηση της συνείδησής του.

Πρώτα όμως ας δούμε από πιο κοντά αυτό που ονομάζεται «υπόθεση» του έργου:

Ο Τερτουλιάνο Μάσιμο Αφόνσο είναι καθηγητής ιστορίας στη μέση εκπαίδευση. Βλέποντας μια βιντεοκασέτα στις ώρες της ανίατης ανίας του, αναγνωρίζει στο πρόσωπο ενός δευτερεύοντος ηθοποιού τον εαυτό του, όχι απλώς κάποιον που του μοιάζει πολύ αλλά το ακριβές αντίγραφό του. Επιχειρεί να τον βρει και το κατορθώνει -και από κει και πέρα αρχίζει το καλύτερο κομμάτι του βιβλίου.

Οπως σε όλα σχεδόν τα μυθιστορήματά του, έτσι κι εδώ ο Ζ.Σ. εμφανίζει κοινόχρηστους, καθημερινούς τύπους ανθρώπων, στη ζωή των οποίων εισάγει, διά του φανταστικού, εκπληκτικά, εξαίροντα γεγονότα, τα οποία πυροδοτούν ουσιαστικά το, πάντοτε υπαρκτό, κεντρικό μυθιστορηματικό γεγονός.

Η διαδικασία αυτή -που δεν θα ήμασταν εντελώς άστοχοι, αν την εντάσσαμε στο πεδίο της τεχνικής- η οποία σε άλλους, μικρότερου βεληνεκούς, συγγραφείς παίρνει τη μορφή μιας άκριτης παραδοξολογίας, αν όχι ενοχλητικής εκκεντρικότητας, στον Πορτογάλο νομπελίστα γίνεται μια αργή, επίσημη τελετουργία της καθημερινότητας, η οποία (τελετουργία) κορυφώνεται παράλληλα με τη μυθιστορηματική ανέλιξη.

Ο Σαραμάγκου, πιστός στα κελεύσματα του μεταμοντέρνου, μπαινοβγάζει κατά βούληση τον αφηγητή μέσα στο μυθιστόρημα, όπου και όταν του φανεί χρήσιμο, κάνοντάς τον έτσι μέτοχο του μυθιστορηματικού γίγνεσθαι, όχι όμως και δρων πρόσωπο, χαρακτήρα ή ήρωα του μυθιστορήματος.

Η επέμβαση, οι είσοδοι και οι έξοδοι του αφηγητή στον «Ανθρωπο αντίγραφο» γίνονται πάντοτε εκ των άνω και γι' αυτό παραμένουν ουδέτερες, συγκινησιακά άχρωμες, χωρίς αρνητικό ή θετικό πρόσημο.

Πέρα όμως από το ζήτημα της ανθρώπινης ταυτότητας, θέμα που αποθεώνεται στο «Ολα τα ονόματα», τον Σαραμάγκου τον απασχολούν πολλά άλλα ζητήματα.

Ενα από αυτά είναι η ύπαρξη της λέξης, της γλώσσας, ορθότερα: η σχέση ονόματος και πράγματος -σημαίνοντος και σημαινομένου, όπως λέγαμε παλιότερα-, αυτό το μεγάλο σκάνδαλο της ανθρώπινης ύπαρξης. Και θέτει το ζήτημα αυτό πάλι με το γνωστό, μοντερνιστικό του τρόπο: εισάγοντας απευθείας, μετωπικά και ανενδοίαστα τον στοχασμό του περί αυτού -και περί πολλών άλλων- και συνδυάζοντάς τον όχι με την πλοκή καθεαυτή του μυθιστορήματος αλλά με τη συνειδησιακή ροή των ηρώων του.

Από την ώρα που ο Αφόνσο θα συναντηθεί με τον Αντόνιο Κλάρο, το αντίγραφό του, αρκετά αργοπορημένα μέσα στο βιβλίο, αρχίζει και το πιο επιτυχημένο κομμάτι του έργου, καθώς ο Ζ.Σ. βρίσκεται πια σ' έναν χώρο που τον παίζει στα δάχτυλα: το γκροτέσκο. Στο διάστημα αυτό -αλλά και λίγο πιο πριν- θα μεταχειριστεί ένα μάλλον θεατρικής προελεύσεως τέχνασμα, προσωποποιώντας μιαν ιδέα, τον Κοινό Νου, και μετατρέποντάς την σε δρων, ενεργό και, κυρίως, διαλεγόμενο πρόσωπο του βιβλίου.

Το σύγχρονο μυθιστόρημα έχει τους δικούς του κανόνες, τη δική του τάξη, πολύ μακριά από το πλάσιμο «χαρακτήρων» και την επινόηση μιας «πλοκής», πράγματα που μπορεί να ενυπάρχουν αλλά δεν αποτελούν συστατικά στοιχεία του.

Αντιθέτως, εκείνο που δεν μπορεί να λείπει είναι το Νόημα, αυτή η ειδική άυλη ύπαρξη που παράγει η λογοτεχνία και η οποία μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ποικίλων πράξεων και συνδυασμών, από τη ζεύξη ή τη σύγκρουση των αντιθέτων μέχρι την εικονοποιία ή τους γλωσσικούς χειρισμούς. Και αυτό το Νόημα, δηλαδή η ειδική συνθήκη περαιτέρω ανθρωπογνωσίας που παρέχει το μυθιστόρημα, μπορεί να είναι παρόν και σε λιγότερο επιτυχημένα μυθιστορηματικά έργα, όταν αυτά προέρχονται από μείζονες συγγραφείς.

Με άλλα λόγια, και ας μας συγχωρηθεί η κοινοτοπία: ένα λιγότερο επιτυχημένο μυθιστόρημα του Σαραμάγκου έχει απείρως μεγαλύτερο ενδιαφέρον από τα εκατοντάδες, χιλιάδες ίσως, «άρτια τεχνικώς» μυθιστορήματα με τα οποία μας τροφοδοτεί ακούραστα τόσο η εγχώρια όσο και η ευρωπαϊκή αγορά.

Το τέλος του βιβλίου -όπως θα περίμενε κανείς σ' ένα μυθιστόρημα όπου η διπλότητα παίζει κυρίαρχο ρόλο και όπου ακούγεται, μακρινός έστω, ο απόηχος της θεωρίας του double- είναι και αυτό διπλό και αμφίσημο. Και όχι μόνο αντισταθμίζει το, λιγότερο επτυχημένο, πρώτο μισό του βιβλίου, αλλά και, αντίθετα απ' ό,τι πρεσβεύουν οι σφοδροί επικριτές του ανοιχτού τέλους, προσφέρει και συγκίνηση και απόλαυση στον αναγνώστη.

Η Αθηνά Ψυλλιά, φαίνεται, έχει πάρει για τα καλά τον αέρα του δαιμόνιου Πορτογάλου. Ετσι εξηγείται πώς ένα τόσο απαιτητικό κείμενο περνάει αλώβητο στη γλώσσα μας, χωρίς απώλειες και αβαρίες.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/08/2005