Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Το δικαίωμα της πολεμικής εναντίον του αντισημιτισμού

Επικρίνοντας τη μαρμαρωμένη αριστοκρατία της αλαζονείας

Οι «Στοχασμοί για το εβραϊκό ζήτημα» του Ζαν Πολ Σαρτρ (1905-1980) είναι ένα βιβλίο που όταν εκδόθηκε για πρώτη φορά, το 1947, προκάλεσε πολλές και αλληλοσυγκρουόμενες κριτικές. Ο Σαρτρ μιλάει χωρίς διπλωματικές περιστροφές για ένα θέμα που είχε διχάσει τη Γαλλία από την Επανάσταση του 1789 και μετά.

Βρισκόμαστε σε μια Γαλλία που είναι η νικημένη νικήτρια του πολέμου. Μια Γαλλία που παρά το «δέλεαρ» της γερμανικής κατοχής, η οποία θα μπορούσε να ενώσει όλους τους Γάλλους κατά του κοινού εχθρού, δεν κατάφερε ακόμη και τότε να επουλώσει τα ανοιχτά από την εποχή του Ντρέιφους τραύματά της. Η Γαλλία του 1947 σπαράσσεται ακόμη από την αρρώστια του αντισημιτισμού.

Ο Σαρτρ είναι σήμερα ξεχασμένος, πολλοί μάλιστα αμφισβητούν την ίδια τη φιλοσοφική του επάρκεια και πρωτοτυπία. Δύο διαφορετικοί δρόμοι οδηγούν σ' αυτήν την αμφισβήτηση. Ο πρώτος συνδέεται με την αμφισβήτηση των βασικών φιλοσοφικών του προτάσεων, και φυσικά αξίζει να παρακολουθήσουμε αυτές τις ενστάσεις με προσοχή. Ο δεύτερος όμως αφορά μια μετανεωτερική απόρριψη του φιλόσοφου. Ο Σαρτρ απορρίπτει τη σημερινή political correct λογική πως όλα είναι απόψεις και γλωσσικές παραλλαγές μιας υποκειμενικής αλήθειας. Αντιθέτως, υποστηρίζει με πάθος την ενυπάρχουσα σε κάθε γεγονός αλήθεια. Βεβαίως είναι διαφορετική η πίστη στην αλήθεια και διαφορετικό πράγμα -κάτι που λαμβάνει υπόψη του ο Σαρτρ- να πλασάρεται ο οποιοσδήποτε ως αποκλειστικός και αναμφισβήτητος κάτοχός της.

Ο Σαρτρ θεωρεί πως ο αντισημιτισμός είναι ένα δόγμα που στρέφεται κατά των δικαιωμάτων συγκεκριμένων ατόμων. Από αυτή την άποψη ο αντισημιτισμός δεν είναι μια άποψη, αλλά ένα πάθος που δεν προστατεύεται από το δίκαιο της ελευθερίας της γνώμης. Δεν ζητεί την απαγόρευση του αντισημιτισμού, αλλά μόνον επικαλείται το δικαίωμα της πολεμικής εναντίον του. Αυτό είναι κάτι πολύ διαφορετικό από τις σημερινές αντιδημοκρατικές νομοθετικές ποινικοποιήσεις ακόμη και των πιο ακραίων αντιανθρωπιστικών ιδεών. Η δημοκρατία δεν έχει να κερδίσει τίποτε από την απαγόρευση οποιωνδήποτε «ιδεών», ακόμη και όταν αυτές είναι καθαρά αντίθετες με την ιστορική πραγματικότητα.

Στο παρουσιαζόμενο έργο ο Γάλλος υπαρξιστής εξετάζει τον αντισημιτισμό από τρεις πλευρές. Από την πλευρά του αντισημίτη, του δημοκράτη που απορρίπτει τον αντισημιτισμό και του Εβραίου που απορρίπτει την εβραϊκότητά του.

Ο αντισημίτης δεν ξεκινά από τα γεγονότα, δεν τον απασχολούν οι συλλογισμοί, δεν τον πείθουν και δεν έχει επιχειρήματα. Κινείται γύρω από ένα ανορθολογικό πλαίσιο, εντός του οποίου η εμπειρία και τα γεγονότα δεν έχουν καμία θέση, αντιθέτως είναι η ιδέα του Εβραίου που καθορίζει την εμπειρία. Δεν ενδιαφέρεται για την αντιπαράθεση επιχειρημάτων γιατί φοβάται τη λογική και τον διάλογο.

Ο συγγραφέας συνδέει τον αντισημιτισμό με συγκεκριμένες ανθρώπινες ιδιότητες και κοινωνικά στρώματα. Ο αντισημίτης συνδέεται με την αγάπη της εγγείου κληρονομημένης περιουσίας. Οι αφηρημένες μορφές της ιδιοκτησίας τού είναι τόσο ξένες όσο ξένος τού είναι ο αφηρημένος ορθολογικός τρόπος σκέψης. Ο αντισημιτισμός είναι ένα μέσο για να αισθανθούν ιδιοκτήτες, τουλάχιστον της ιδέας της πατρίδας, οι ανήκοντες στη μικροαστική τάξη (τα μεσαία στρώματα, με σημερινούς όρους).

Ο Σαρτρ είναι αμείλικτος, όταν στον αντισημίτη διακρίνει τον οπαδό της μετριότητας και τον εχθρό της ευφυΐας. Με γλαφυρότητα αναφέρει πως η αθεράπευτη μετριότητα του αντισημίτη φτιάχνει μια μαρμαρωμένη αριστοκρατία της αλαζονείας. Ο Εβραίος είναι η παρηγοριά για τη μετριότητα, την απουσία ευφυΐας και τη γενικότερη αποτυχία του αντισημίτη. Η ύπαρξη του Εβραίου είναι το πρόσχημα για να καλυφθεί ο φόβος από τον εαυτό, τις ευθύνες, τη μοναξιά, την αλλαγή, την ίδια την κοινωνία.

Στο δεύτερο μέρος ασχολείται με τον τρόπο που ο δημοκράτης αντιμετωπίζει τον Εβραίο. Ο δημοκράτης θέλει να σώσει τον Εβραίο από τον αντισημίτη. Για να το πετύχει αυτό του αναγνωρίζει τη γενική ιδιότητα του ανθρώπου. Ο γενικός άνθρωπος του δημοκράτη είναι ένας άνθρωπος ξεριζωμένος από τις βιολογικές, πολιτιστικές, πολιτικές και ιστορικές του καταβολές. Ο δημοκράτης, αδιαφορώντας για την πραγματική κατάσταση του Εβραίου, τον διασώζει ως άνθρωπο, για να τον εξουδετερώσει ως Εβραίο. Ο δημοκράτης δεν φοβάται τον εαυτό του, φοβάται όμως κάθε συλλογικότητα, όπως είναι η εβραϊκή.

Η παρατήρηση του Σαρτρ για τους αντίπαλους του αντισημιτισμού, που δεν ενδιαφέρονται για την κατάσταση των Εβραίων, είναι πολύ σημαντική. Οταν όμως οδηγεί σε μια αντίληψη που θεωρεί πως υπάρχει μια αυθεντική και μια αναυθεντική πλευρά του Εβραίου, γίνεται εύκολα παρεξηγήσιμη και επικίνδυνη.

Στο τρίτο και πιο αμφισβητούμενο μέρος του έργου αναλύει τον «αναυθεντικό» Εβραίο, ως εκείνον που φοβάται και ταυτόχρονα αρνείται την εβραϊκότητά του. Την ίδια στιγμή όμως που μέμφεται την άρνηση του Εβραίου να είναι ο εαυτός του, ο ίδιος ο συγγραφέας δεν του δίνει και πολλά περιθώρια να αποδείξει την ταυτότητά του. Ο Σαρτρ, πέρα από τα αμφιλεγόμενα και επικίνδυνα εξωτερικά βιολογικά χαρακτηριστικά που διακρίνει στους Εβραίους, δεν ενδιαφέρεται για άλλα χαρακτηριστικά που θα συμπληρώσουν το παζλ του «αυθεντικού» Εβραίου. Ξεκινώντας από την παραδοχή πως το μόνο κοινό χαρακτηριστικό των Εβραίων είναι το ότι ζουν εντός μιας κοινότητας που τους θεωρεί Εβραίους, οδηγείται σε μια κατάσταση αποκοπής του Εβραίου από την πολιτισμική, εθνική και θρησκευτική του ιστορία.

Ο κατά Σαρτρ αυθεντικός Εβραίος είναι προϊόν μιας κατάστασης που την ορίζουν άλλοι. Συνεπώς ο αυθεντικός Εβραίος καθόλου δεν ορίζει την αυθεντικότητά του. Ο Σαρτρ ακυρώνει έναν πραγματικό και συγκεκριμένο άνθρωπο για να διασώσει έναν πλασματικό Εβραίο. Μάλιστα, για να το πετύχει δεν αρκείται στην απλοποίηση του ορισμού της εβραϊκής ταυτότητας, αλλά και στην απλοποίηση του τρόπου επίλυσης του προβλήματος. Υποστηρίζει, όπως και ο Μαρξ, πως η χειραφέτηση των Εβραίων μπορεί να επιτευχθεί μόνον όταν η σοσιαλιστική επανάσταση θα εγκαθιδρύσει την κοινωνική χειραφέτηση. Βεβαίως το παράδειγμα του υπαρκτού σοσιαλισμού με τραγικότατο τρόπο μαρτυρεί το εντελώς αντίθετο.

Παρ' όλες αυτές τις παρατηρήσεις μας για τις αμφισβητούμενες θέσεις του Σαρτρ σχετικά με τον ορισμό του αυθεντικού Εβραίου, αξίζει να επισημάνουμε πως το πορτρέτο του αντισημίτη που κατασκευάζει, αποτελεί υπόδειγμα περιγραφής, όχι μόνο του εβραιόφοβου, αλλά και του ρατσιστή, του πατριδοκάπηλου και του εθνικιστή. Πολλοί σύγχρονοι ελληνάρες, βασιλιάδες της ημιμάθειας και του μίσους και αχθοφόροι της μωροφιλόδοξης κενολογίας, θα δουν τον εαυτό τους στον σαρτρικό καθρέφτη. Είναι επίσης διαχρονικό το συμπέρασμά του πως ο αντισημιτισμός και όλες οι ιδεολογίες που οδηγούν στο μίσος κατά του άλλου είναι δικό μας πρόβλημα και όχι πρόβλημα του Εβραίου ή του μετανάστη και του αλλόθρησκου.

Αυτό το βιβλίο ξεχειλίζει από πάθος κατά του φοβικού ανθρώπου, αλλά αποτελεί και ένα μήνυμα εγρήγορσης για όσους πιστεύουν πως πραγματικά μόνο ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναι το μέτρο όλων. Αυτό το βιβλίο, παρά τα 60 χρόνια από την πρώτη του έκδοση, σε πολλά σημεία είναι σαν γράφτηκε σήμερα.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/05/2007