Χωρίς έλεγχο;

Το βιβλίο "Χωρίς έλεγχο" της Σάσκια Σάσεν αποτελεί βασική συνεισφορά στην προσπάθεια κατανόησης των ζητημάτων της εδαφικότητας και της κρατικής κυριαρχίας σε μια εποχή αυξανόμενων μεταναστευτικών ροών, αυξανόμενης επιρροής των πολυεθνικών και των ιδιωτικών διακρατικών νομικών καθεστώτων από τη μια και των διεθνών συμφωνιών για τα ανθρώπινα δικαιώματα από την άλλη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Σάσκια Σάσεν είναι Αμερικανίδα κοινωνιολόγος και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Είναι ολλανδικής καταγωγής, ωστόσο μεγάλωσε στην Αργεντινή. Διαθέτει επομένως τις βιογραφικές προϋποθέσεις να γνωρίζει τα προβλήματα του τρίτου κόσμου αλλά και τις εξελίξεις του πρώτου. Διαθέτει όμως, όπως φαίνεται από το παρουσιαζόμενο έργο, και τις επιστημονικές προϋποθέσεις. Στο σύνολο του έργου της, τρία είναι τα κύρια θέματα που την απασχολούν: α) η ανάλυση του ρόλου των πόλεων στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, β) οι οικονομικές επιπτώσεις και οι παράπλευρες απώλειες της παγκοσμιοποίησης και γ) τα μεταναστευτικά προβλήματα. Σημαντικές πτυχές του προβληματισμού της εμπεριέχονται σε αυτό το βιβλίο, που είναι το πρώτο δικό της που εκδίδεται στα ελληνικά. Γι' αυτό και αποτελεί μια πολύ έξυπνη επιλογή των εκδόσεων «Μεταίχμιο».

Το βιβλίο αποτελεί μια συλλογή διαλέξεων, αντικείμενο διαπραγμάτευσης των οποίων είναι οι μορφές και οι τρόποι με τους οποίους, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, ανακατανέμονται οι σχέσεις μεταξύ εθνικής κυριαρχίας και εδαφικότητας αφ' ενός και υπηκοότητας ή οικονομικών δικαιωμάτων και μετανάστευσης αφ' ετέρου. Η εθνική κυριαρχία, η αποκλειστική εδαφικότητα και η βασισμένη στο έθνος υπηκοότητα αποτελούν τις συνιστώσες που διαμόρφωσαν το περιεχόμενο αλλά και την εικόνα του σύγχρονου κράτους. Η συγγραφέας δεν παραγνωρίζει το γεγονός πως η παγκοσμιοποίηση συνεπάγεται τη μερική αποεθνικοποίηση του εθνικού εδάφους και τη μερική παραχώρηση κάποιων στοιχείων της εθνικής κυριαρχίας. Η Σάσεν (σε αντίθεση με ένα ρεύμα που, εθισμένο στις υπερβολές, αντιπαραθέτει μέσα από δυϊστικά σχήματα το παγκόσμιο στο εθνικό, κινδυνολογεί και μοιρολογεί για την απώλεια χαρακτηριστικών του εθνικού κράτους, όπως είναι η εθνική κυριαρχία και η αποκλειστική εδαφικότητα) τονίζει πως η οικονομική παγκοσμιοποίηση, αν και κλονίζει αυτά τα χαρακτηριστικά, δεν ακυρώνει τη σημασία τους για το διεθνές σύστημα διακυβέρνησης.

Στην πρώτη διάλεξη, «Το κράτος και η νέα γεωγραφία της ισχύος», διαπραγματεύεται τους μετασχηματισμούς που οι διασυνοριακές συναλλαγές και οι παγκόσμιες τηλεπικοινωνίες επιφέρουν στα παραδοσιακά συστήματα κυριαρχίας και εξουσίας. Η διαπίστωση της εξασθένισης του εθνικού κράτους είναι ανεπαρκής αν δεν οδηγεί από την προφάνεια του γεγονότος στη λανθάνουσα δυναμική της συγκεκριμένης μορφής που λαμβάνει η συνάρθρωση της κυριαρχίας και της εδαφικότητας με το διεθνές σύστημα σχέσεων. Αυτό που με σαφήνεια καταδεικνύει η Σάσεν είναι πως το παγκόσμιο σύστημα διεθνών σχέσεων, αν και στηρίζεται σε αλλαγές που διαμορφώνουν μια νέα γεωγραφία της ισχύος, εξακολουθεί να υλοποιείται επί εθνικών εδαφών.

Αυτές οι αλλαγές εκτείνονται σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο παρατηρείται ο διαφορετικός χαρακτήρας που προσλαμβάνει η εδαφικότητα σήμερα. Μια ιδιαίτερα σημαντική πτυχή της οικονομικής παγκοσμιοποίησης (αξιοσημείωτο είναι πως πολλές φορές η συγγραφέας μιλά για οικονομική παγκοσμιοποίηση και όχι για παγκοσμιοποίηση γενικά) είναι αυτό που όλοι παρατηρούν και σχετίζεται με τη γεωγραφική διασπορά των εργοστασίων, των εταιρειών, των γραφείων τους, των χώρων παροχής υπηρεσιών και των αγορών. Αυτή η διασπορά, όντως οδηγεί στη φθορά του ρόλου του έθνους - κράτους μέσα από διαδικασίες ζωνών ελεύθερου εμπορίου και εξαγωγικής μεταποίησης. Αυτό όμως που παραβλέπουν οι περισσότεροι αναλυτές και αναδεικνύει με διορατικότητα η Σάσεν είναι πως η γεωγραφική διασπορά συνδυάζεται με συγκεντροποίηση των εταιρικών δομών όσον αφορά τις διαδικασίες ελέγχου αλλά και οικειοποίησης των κερδών. Οι επιτελικές λειτουργίες συγκεντρώνονται με δυσανάλογο τρόπο στα εθνικά εδάφη των αναπτυγμένων χωρών. Αυτές οι διαστάσεις, σύμφωνα με την Αμερικανίδα κοινωνιολόγο, δείχνουν πως η παγκοσμιοποίηση αποβαίνει προς όφελος εκείνων των εθνών - κρατών που διατηρούν, μέσα από μια κατάλληλη θεσμική θωράκιση, τον έλεγχο αυτών των διαδικασιών.

Στο δεύτερο επίπεδο παρατηρούνται οι αλλαγές που αφορούν την ανάδυση ενός νέου καθεστώτος ρύθμισης των διασυνοριακών οικονομικών ανταλλαγών. Η δημιουργία νέων νομικών καθεστώτων (νέες μορφές ετεροδικίας, διεθνής εμπορική διαιτησία, οίκοι πιστωτικών ελέγχων) συνάδει αλλά και ενισχύει τις διαδικασίες της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Η αμερικανοποίηση είναι έκδηλη όχι μόνο στο χώρο των προτύπων της παγκόσμιας κεφαλαιαγοράς ούτε μόνο σε αυτόν της κουλτούρας, αλλά προεκτείνεται και στο χώρο της παγκοσμιοποίησης του δικαίου.

Το τρίτο συστατικό της νέας γεωγραφίας της ισχύος αφορά τον αυξανόμενο όγκο οικονομικών δραστηριοτήτων που συντελούνται στον ηλεκτρονικό χώρο. Τα τρία αυτά συστατικά στοιχεία δείχνουν πως η κυριαρχία παραμένει χαρακτηριστικό στοιχείο του συστήματος εξουσίας, εδράζεται όμως σε μια πολλαπλότητα νέων θεσμικών περιοχών.

Στη δεύτερη διάλεξη, «Περί οικονομικών δικαιωμάτων», εξετάζονται οι αλλαγές που έχουν επέλθει στο θεσμό της υπηκοότητας, ο οποίος αποτελεί, μετά την εδαφικότητα και την κυριαρχία, τον τρίτο πυλώνα του έθνους-κράτους. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, οι παγκόσμιες αλλαγές, όπως περιγράφηκαν στο πρώτο μέρος, μετασχηματίζουν και το θεσμό της υπηκοότητας, ο οποίος συνδεόταν με την εθνικότητα των υποκειμένων. Σήμερα, πρωταρχική σημασία έχουν τα οικονομικά δικαιώματα των πολιτών. Οι κάτοχοι όμως αυτών των δικαιωμάτων σήμερα δεν είναι οι πολίτες, αλλά οι εταιρείες και οι αγορές. Η λογική των οικονομικών δικαιωμάτων εγκαλεί ως ζητούμενο την εφαρμογή τέτοιων πολιτικών που θα ενισχύουν τις κυβερνήσεις, που αδυνατούν πλέον να επηρεάσουν τα επιτόκια, τις συναλλαγματικές ισοτιμίες και να ασκήσουν ελεγκτικό ρόλο. Προϋπόθεση αυτής της ενίσχυσης είναι η στήριξη εκείνων των διεθνών θεσμών που έχουν σχεδιαστεί για να υπηρετούν τα δημόσια συμφέροντα έναντι των ιδιωτικών. Δυστυχώς, όμως, δεν καθορίζει με σαφήνεια ποιοι είναι ή θα μπορούσαν να είναι αυτοί οι θεσμοί. Η GATT και ο ΠΟΕ, που προτείνει, όπως έδειξε και το πρόσφατο ναυάγιο του ΠΟΕ, δεν φαίνεται ν' ανταποκρίνονται σ' αυτό το καθήκον. Η Ευρωπαϊκή Ενωση φαίνεται να είναι μακριά από τους προβληματισμούς της. Μια άλλη κατηγορία δυνάμεων που μπορεί να συμβάλλει στη συγκρότηση μιας μορφής οικονομικής υπηκοότητας είναι τα κινήματα και «οι ιδεολογίες που αντιστέκονται στη διάβρωση των πολιτικών δικαιωμάτων που συνδέονται με την υπηκοότητα» Και αυτός ο παράγοντας όμως, κατά τη γνώμη μας, δεν είναι σαφές πώς μπορεί να επηρεάσει καθοριστικά τις εξελίξεις, στο βαθμό που μεγάλο τμήμα του λαμβάνει θέσεις εξωτερικής αμφισβήτησης της παγκοσμιοποίησης και όχι τη θέση ενός εσωτερικού μεταρρυθμιστικού πόλου.

Στην τρίτη διάλεξη, «Η μετανάστευση δοκιμάζει τη νέα τάξη», η προσοχή στρέφεται προς τις συνέπειες των νέων μεταναστευτικών κινήσεων, οι οποίες επανεθνικοποιούν την πολιτική που έχει αποεθνικοποιήσει η οικονομική παγκοσμιοποίηση. Η μετανάστευση αναδεικνύει στο προσκήνιο την αντίθεση μεταξύ της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της προστασίας της κρατικής κυριαρχίας. Στο ζήτημα της μεταναστευτικής πολιτικής διαπλέκονται η ιδέα της εθνικής κυριαρχίας με τη μετατροπή του προβλήματος σε τμήμα των διεθνών σχέσεων. Το κράτος, αντίθετα απ' ό,τι συμβαίνει με τα κεφάλαια, τις πληροφορίες και τις υπηρεσίες, διατηρεί την ισχύ του ελέγχου των μεταναστευτικών ρευμάτων. Οι κρατικές μεταναστευτικές πολιτικές θεωρούν εσκεμμένα πως η μετανάστευση είναι ζήτημα προσωπικών επιλογών και όχι απότοκο της δράσης μεταναστευτικών συστημάτων. Αυτή η θεώρηση επιτρέπει στο κράτος να επιρρίπτει την ευθύνη της μετανάστευσης στην προσωπική δράση των μεταναστών και όχι στις πολιτικές των κρατών και των ισχυρών οικονομικών παραγόντων. Από εδώ, ο δρόμος αντιμετώπισης του μετανάστη ως ανυπεράσπιστου προσώπου και όχι ως πολίτη δεν είναι μακρύς.

Εάν όντως η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αποτελεί σήμερα τον καθοριστικό παράγοντα της νομιμοποίησης του κράτους δικαίου, η μεταναστευτική πολιτική αποτελεί ασφαλές κριτήριο για την τήρηση αυτών των δικαιωμάτων. Θα συνιστούσαμε ανεπιφύλακτα στους γραφειοκράτες της δημόσιας διοίκησης, αλλά και στους πολιτικούς προϊσταμένούς τους, ιδιαίτερα στον αρμόδιο υφυπουργό κ. Παπαδήμα, να μελετήσουν αυτές τις παρατηρήσεις της Σάσεν. Γιατί η πολιτική απονομιμοποίησης των πρώην νόμιμων μεταναστών (βλέπε Ιός, «Ελευθεροτυπία» 5-7-03) που ακολουθεί το σύγχρονο ελληνικό κράτος όχι μόνο βρίσκεται μακριά από αυτούς τους προβληματισμούς για τη μετανάστευση, αλλά απάδει και από τις στοιχειώδεις αρχές του ανθρωπισμού. Μια απλή βόλτα έξω από τις υπηρεσίες της Νομαρχίας Αθηνών, στη Λιοσίων 93, πείθει για του λόγου το αληθές. Οταν μάλιστα η πολιτική αυτή ακολουθείται από κάποιους που επικαλούνται το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα (που πρέπει να εκλαμβάνεται ως πρόκληση νεωτερισμού της χώρας και όχι ως διαχειριστική πολιτική), τότε η πρόκληση και η θλίψη είναι ακόμη πιο μεγάλη. Η στάση όλων μας έναντι των μεταναστών αποτελεί αδιαμφισβήτητο στοιχείο πολιτισμού και εκσυγχρονισμού.

Το βιβλίο της Σάσεν είναι ένα πολύ πυκνό έργο, που δεν στοχεύει να δώσει οριστικές απαντήσεις αλλά αποτελεί μια πρόκληση σε διάλογο για τους τρόπους που το εθνικό συναρθρώνεται με το διεθνικό στον κόσμο της παγκοσμιοποίησης. Θετικό στοιχείο της μεθόδου της είναι ότι αποφεύγει και τον εσχατολογικό λόγο των αντιπάλων της παγκοσμιοποίησης (Τσόμσκι) αλλά και την αλαζονεία των νεοφιλελεύθερων και μη, άκριτων υποστηρικτών της. Αδυναμία της είναι, πρώτον, η ανεπαρκής θεώρηση των εξελίξεων και των προοπτικών της Ευρωπαϊκής Ενωσης και, δεύτερον, η υποτίμηση του πλούτου των ταξικών διακρίσεων και η απλοποίηση αυτών των αντιθέσεων σε μια σχέση εύπορων και φτωχών. Η απουσία μιας σύγχρονης και διαρκώς απαραίτητης ταξικής ανάλυσης και η προτεραιότητα που δίνεται στις αγοραίες εξελίξεις αντί στα ζητήματα της παραγωγής και της διανομής αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, την αχίλλειο πτέρνα της βιβλιογραφίας για την παγκοσμιοποίηση.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/01/2004