Περσέπολις 2. Η επιστροφή

Πώς ζει μια έφηβη Ιρανή, μόνη της στη δυτική Ευρώπη όταν, μάλιστα, η χώρα της θεωρείται η επιτομή του κακού; Πως αντιμετωπίζει τα προβλήματα της εφηβείας, την απόρριψη, την ξενοφοβία, τις ερωτικές απογοητεύσεις, τη νοσταλγία για την πατρίδα και τους γονείς της;

Πώς επιβιώνει στο θεοκρατικό Ιράν μια χειραφετημένη νέα γυναίκα, αντιμέτωπη ξανά με το -ακόμα πιο τυραννικό- ισλαμικό καθεστώς, την ασφυκτική καθημερινότητα αλλά και το βάρος της προσωπικής αποτυχίας;

Η Μαργιάν Σατραπί αφηγείται με χιούμορ, ειλικρίνεια και αυτοσαρκασμό την οδυνηρή ενηλικίωσή της στην Αυστρία και την αδιέξοδη επιστροφή της στο Ιράν. «Ήμουν Ιρανή στη Δύση, δυτική στο Ιράν», γράφει χαρακτηριστικά, συνοψίζοντας σε μια φράση την κρίση ταυτότητας που βίωσε σε Δύση και Ανατολή.

Κυκλοφορεί τώρα το δεύτερο βιβλίο της ελληνικής έκδοσης της ομώνυμης σειράς κόμικς της Ιρανής συγγραφέως και κομίστριας Μαργιάν Σατραπί, με το οποίο ολοκληρώνεται η αυτοβιογραφία της από την ηλικία των 6 έως εκείνη των 24 ετών. Αποτελεί τη συνέχεια του βιβλίου Περσέπολις, μια αληθινή ιστορία, που κυκλοφόρησε το 2006.
Στο παρόν βιβλίο, περιλαμβάνονται οι τόμοι 3 και 4, οι οποίοι επίσης εκδόθηκαν αρχικά στη Γαλλία από τον εκδοτικό οίκο L' Association, με τίτλο "Περσέπολις 3" και "Περσέπολις 4", το 2003. Ο πρώτος αναφέρεται στη ζωή της στην Αυστρία ενώ, ο δεύτερος, στην επιστροφή της στο Ιράν και τη ζωή της εκεί, μέχρι την οριστική αναχώρησή της για τη Γαλλία, το 1994.

Το ισλάμ της Μαργιάν Σατραπί

Αναμνήσεις μιας παιδικής ηλικίας (Στο Ιράν του Χομεϊνί)

Η «Περσέπολις» σε μορφή βιβλίου είναι ασπρόμαυρο κόμικς και, επίσης ασπρόμαυρη, μεγάλου μήκους ταινία με κινούμενα σχέδια, που συσκηνοθέτησε η συγγραφέας. Η δράση διαδραματίζεται στο Ιράν, την Αυστρία, τη Γαλλία και πρωταγωνίστρια είναι ένα νέο κορίτσι που λέγεται Μαργιάν. Το 1979, όταν, μετά την εκθρόνιση του Σάχη, ο Αγιοτολάχ Χομεϊνί φτάνει στην Τεχεράνη για να κηρύξει την ισλαμική επανάσταση στο Ιράν, η Μαργιάν είναι εννέα ετών. Μια φρενίτιδα ενθουσιασμού καταλαμβάνει έναν λαό που πιστεύει πως λυτρώθηκε από το τυραννικό καθεστώς του Σάχη. Η οικογένειά της, που αποτελείται από διανοούμενους αστούς, συμμερίζεται ολόψυχα αυτήν την αγαλλίαση. Η νεαρή Μαργιάν αποτελεί εξαίρεση: δεν διστάζει να πει στους δασκάλους της πώς τους βλέπει και τι αισθάνεται για την προπαγάνδα του θεοκρατικού, ισλαμικού καθεστώτος. Ενα κορίτσι που ακούει τους Bee-Gees, τους Iron-Maiden και φοράει τζιν μπουφάν που γράφει στη ράχη Punk Is not Dead δεν έχει θέση στην ισλαμική δημοκρατία του Ιράν.

Το κορίτσι που αναγκάζεται να βγάλει το τζιν μπουφάν για να βάλει την παραδοσιακή, ισλαμική μαντίλα θα θρηνήσει σύντομα τον θάνατο του αγαπημένου θείου της, ο οποίος δολοφονήθηκε γιατί «εξέφραζε κομμουνιστικές αντιλήψεις». Η χώρα περνάει από την ευφορία στην απόγνωση. Οι γονείς της αντιλαμβάνονται ότι η χώρα τους δεν πρόκειται να γίνει σύγχρονη δημοκρατία. Η ιρανική επανάσταση έδωσε τα ηνία της εξουσίας σε φανατικούς, που αποδείχτηκαν πολύ χειρότεροι από τους προκατόχους τους. Οταν ξεσπάει ο πόλεμος Ιράν - Ιράκ, που διήρκεσε οκτώ ολόκληρα χρόνια (1980-1988), η ζωή στην Τεχεράνη γίνεται όλο και πιο επικίνδυνη. Ενα κορίτσι σαν τη Μαργιάν δεν μπορεί να κυκλοφορήσει την ημέρα ελεύθερα στους δρόμους. Δημοσιογράφοι -κυρίως νέοι- που προσπαθούν να καταγγείλουν την απίστευτη καταπίεση του ιρανικού λαού εντοπίζονται γρήγορα από τη Μυστική Αστυνομία, που τους ρίχνει από μπαλκόνια.

Οι γονείς της Μαργιάν αποφασίζουν να τη στείλουν σε σχολείο στη Βιέννη για να συνεχίσει τις σπουδές της, αλλά η Αυστρία είναι ψυχρή και μακρινή. Δεν έχει την παραμικρή επαφή με τους συμμαθητές της και έτσι αποφασίζει να επιστρέψει στο Ιράν, όπου παντρεύεται σε μια εποχή που δεν ήταν έτοιμη για γάμο και, ως εκ τούτου, κάνει λανθασμένη επιλογή συζύγου. Μετά το διαζύγιο εγκαθίσταται στη Γαλλία, όπου μένει και το alter-ego της: η συγγραφεύς-σκηνοθέτις.

Η «Περσέπολις», που ως βιβλίο έγινε διεθνές best seller και με την κινηματογραφική μορφή της «σάρωσε» κυριολεκτικά τα βραβεία στα Φεστιβάλ των Κανών, της Βενετίας και του Βερολίνου, τις αμερικανικές Χρυσές Σφαίρες και ήταν υποψήφια για το Οσκαρ καλύτερης ταινίας κινουμένων σχεδίων μεγάλου μήκους του 2008, είναι σημαντική λόγω της ιστορικής στιγμής κατά την οποία εμφανίστηκε: το Ιράν βρίσκεται στον «οφθαλμό του τυφώνος», που σαρώνει τη Μέση Ανατολή.

Ο πρόεδρος Αχμαντινετζάντ, «παιδί της Επανάστασης του 1979», ονειρεύεται μια ισλαμική Αποκάλυψη που θα εξαφανίσει την «άπιστη Δύση» και κηρύσσει την «εξαφάνιση του Ισραήλ από τον χάρτη».

Οι Ευρωπαίοι φοβούνται τις πυρηνικές φιλοδοξίες του και έγκυροι Αμερικανοί πολιτικοί σχολιαστές θεωρούν το Ιράν επόμενο στόχο ενός προέδρου και ενός ρεπουμπλικανικού κατεστημένου, που προσπαθούν να επιβάλουν την ειρήνη στη Μέση Ανατολή χρησιμοποιώντας σαν μέσο τον πόλεμο.

Σ' αυτό το κλίμα μεγάλωσε και εξακολουθεί να ζει η «γενιά του 1979».

Η εξέγερσή της, που πνίγηκε στο αίμα της 9ης Ιουλίου του 1999, αποσκοπούσε στην ανατροπή του ισλαμικού καθεστώτος και στη δημιουργία μιας σύγχρονης δημοκρατίας. Αυτή η γενιά αποτελεί τη μοναδική ελπίδα της ιρανικής κοινωνίας και φυσικό είναι να προκαλεί το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινής γνώμης. Ο έλεγχος που ασκεί η ασφυκτική λογοκρισία του ισλαμικού καθεστώτος δεν δίνει τη δυνατότητα στους ξένους αναλυτές να αποκτήσουν τα έγκυρα στοιχεία που χρειάζονται για να σχηματίσουν το πορτρέτο αυτής της γενιάς και να πείσουν τις δυτικές χώρες να τη στηρίξουν.

Γι' αυτό είναι κυριολεκτικά πολύτιμες οι πληροφορίες που δίνει η Μαργιάν Σατραπί με την «Περσέπολι». Μια γυναίκα που πέρασε την εφηβεία και τα πρώτα νεανικά της χρόνια στην Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, μιλάει σε συνομηλίκους της στις χώρες της Δύσης και χρησιμοποιεί μια κατ' εξοχήν σύγχρονη γλώσσα. Μια χαρακτηριστική τέχνη του 20ού αιώνα: το κόμικς και τα κινούμενα σχέδια. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι απευθύνεται σε αγόρια και κορίτσια που ζουν σε γηράσκουσες κοινωνίες, όπου οι μεσήλικες είναι περισσότεροι από τους νέους και τους μιλάει για την πατρίδα της, το Ιράν, όπου το 60% των 70.000.000 κατοίκων του είναι κάτω των 25. Το μόνο καθεστώς που γνώρισε ο μισός σχεδόν πληθυσμός είναι η Ισλαμική Δημοκρατία.

Η εικόνα της νεολαίας, την οποία δίνουν δυτικοί δημοσιογράφοι που έρχονται σε επαφή με νεαρούς Ιρανούς και Ιρανές μέσω του Διαδικτύου, σχεδόν ταυτίζεται με το λογοτεχνικό και κινηματογραφικό alter-ego της Μαργιάν Σατραπί. Εκείνη άκουγε Bee-Gees και Iron-Maiden, οι άλλοι προτιμούν την Μπρίτνεϊ Σπίαρς, πίνουν βότκα-πορτοκάλι, παίζουν βιντεοπαιχνίδια και χρησιμοποιούν το κινητό τους τηλέφωνο για να «γυρίσουν» ταινίες. Πόσοι όμως μπορεί να ζήσουν κατ' αυτόν τον τρόπο σε μια χώρα όπου το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα είναι 1.750 δολάρια;

Οι κοινωνιολόγοι αναρωτιούνται μήπως όσοι μεταδίδουν μια τέτοια εικόνα της νεολαίας έχουν προσβληθεί από το σύνδρομο του Zoom, δηλαδή τη συνήθεια να αποδίδεις στο σύνολο της νεολαίας τις συνήθειες και τις αξίες μιας μειοψηφίας. Οι φοιτητές είναι 1,5 εκατομμύριο σε πληθυσμό εβδομήντα εκατομμυρίων. Η παιδική ηλικία του μέσου Ιρανού σημαδεύτηκε από τον οκταετή πόλεμο με το Ιράκ, που οι πληγές του δεν έκλεισαν ακόμα. Είναι φτωχός (περισσότεροι από το 50% των Ιρανών ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας) και το θέμα που τον απασχολεί περισσότερο απ' οποιοδήποτε άλλο είναι να βρει δουλειά.

Ωστόσο κινείται. Οι Ιρανοί αποκτούν δικαίωμα ψήφου στα 16 και η παρουσία των γυναικών είναι ιδιαίτερα έντονη στην κοινωνική ζωή.

Η Τέχνη είναι, ίσως, το μόνο καταφύγιο σε χώρες όπως το Ιράν. Το «μήλο», κάποια Σαμίνα Μακμαλμπάφ, δεκαοκτώ ετών, αποτελεί έκφραση του ιρανικού φεμινιστικού κινήματος. Η ταινία «Κι ο άνεμος θα μας πάρει» του Αμπάς Κιαροστάμι αποτελεί φόρο τιμής στον αιρετικό ποιητή Φορούχ Φαροκτζάντ, η ερωτική ποίηση του οποίου λογοκρίνεται, όταν δεν απαγορεύεται, και τα πρώτα ιρανικά συγκροτήματα ροκ δίνουν συναυλίες στα πανεπιστήμια, διακινδυνεύοντας να εγγραφούν στη μαύρη λίστα.

Παρά τον πουριτανισμό του καθεστώτος, νεαρά ζευγάρια, που την εποχή της Επανάστασης έπρεπε να έχουν ενωθεί με τα δεσμά του γάμου για να μπορούν να εμφανίζονται μαζί, κυκλοφορούν τώρα ελεύθερα στους δρόμους. Τα μαλλιά των γυναικών που, εκείνη την εποχή, έπρεπε να καλύπτονται πλήρως από τη μαντίλα ξεπροβάλλουν τώρα δειλά δειλά.

Η ιρανική νεολαία κινείται και η «Περσέπολις» της Μαργιάν Σατραπί βοήθησε το κοινό των δυτικών χωρών να ανακαλύψει ένα σύνθετο και αντικειμενικό πορτρέτο της, φορτισμένο όμως με τη δύναμη του συναισθήματος και τη νοσταλγία της πατρίδας.

Από τις Μαρία και Ελένη Θ. Παξινού, Ελευθεροτυπία, 2/10/2009