Εωσφόρος και άβυσσος

Η παρούσα μελέτη είναι καρπός πολύχρονης διδασκαλίας του Παπαδιαμάντη στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης. Στηρίζεται πάνω σε μια αντικειμενική, απροκάληπτη, καθαρά φιλολογική, ανάγνωση ολόκληρου του έργου του συγγραφέα: μυθιστορήματα και διηγήματα. Παρατηρώντας, από έργο σε έργο, διάφορες έμμονες εικόνες, σκηνές, εκφράσεις, σύμβολα, και προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσει σειρά από κείμενα όπου υπάρχει φανερά κρυπτογραφικός τρόπος γραφής, καθορίζει τρεις θεμελιακές, αλληλένδετες, μυθικές ενότητες: 1) τον μύθο του νερού, του πνιγμού και της αβύσσου 2) τον μύθο του θανάτου 3) τον «οικογενειακό» μύθο, που διηγείται τον έρωτα του γιού για την φαντασιακή μητέρα του, την εωσφορική ταύτιση του γιού με τον Χριστό και της γοητευτικής και φόνισσας μητέρας με την Παναγιά, και το οικτρό τέλος αυτού του έρωτα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το Ύφος και η Ιδεολογία στον Παπαδιαμάντη, μέσα από έναν πολύπλοκο εκλεκτικιστικό μηχανισμό, συγκροτούν τον ενιαίο λογοτεχνικό του Κανόνα, εξηγούν τη γοητευτική του λογοτεχνικότητα. Πράγματι, κάθε κείμενο του Παπαδιαμάντη εκφράζεται με αποκλίνουσα υφολογική και ιδεολογική ταυτότητα ως προς αυτόν τον, εν πολλοίς φαντασιακό, Κανόνα που προτείνει στον αναγνώστη. Οι περισσότερες αναλύσεις του έργου του προσκρούουν σ' αυτή την αντιφατική σύνθεση ενός «Κανόνα» που ο ίδιος ο δημιουργός του κατά περίπτωση καταστρατηγεί! Εκτενέστερα επ' αυτού βλ. «Μυστικός, Ασύλληπτος, Αχαρτογράφητος», περ. «Η Λέξη», τχ. 162, σ. 188-197, 2001.)

Ο καθηγητής Γκι Σονιέ, μεταφραστής της «Φόνισσας» στα γαλλικά (1976) δίδαξε επί πολλά χρόνια (1986-88 και 1993-99) Παπαδιαμάντη στο Νεοελληνικό Ινστιτούτο της Σορβόννης. Στον παρόντα τόμο (που ενοποιεί δοκίμια της περιόδου 1990-2000) πέτυχε να περάσει την ανάγνωσή του αλώβητη από τις παπαδιαμάντειες συμπληγάδες του Υφους και των Ιδεολογημάτων. Η θεώρησή του παραμένει ανοιχτή στις αναφερθείσες αποκλίσεις και, επιπλέον, προσπαθεί να τις εξηγήσει με πειστική τεκμηρίωση. Πράγματι, ο συγγραφέας διαβάζει τις αποκλίσεις του Υφους και των Ιδεών του Παπαδιαμάντη μέσα από τις αποκλίσεις εκείνες που επιβεβαιώνουν την προσωπική μυθολογία του συγγραφέα. Μέσα από μια πεισματική «ψυχαναλυτική στατιστική» των λογοτεχνικών τρόπων, ο Σονιέ ανασυγκροτεί ψηφίδα ψηφίδα ένα μυθολογικό σύμπαν, αυτό που ο Παπαδιαμάντης αναδιηγείται υπό διαφορετικές αποκλίνουσες μορφές.

Ο παπαδιαμάντειος μυθολογικός κανόνας, κατά τον Σονιέ, συγκροτείται σε τρεις επιμέρους μύθους: Πρώτος, ο διττός μύθος του νερού, δηλαδή των μητρικών υδάτων και της υγρής αβύσσου. Η ηδονή της απόλυτης εξαφάνισης σε έναν υγρό πυθμένα, συμβολοποιεί μια οικεία, σχεδόν αναπόφευκτη απειλή. Η θάλασσα, το πηγάδι, το βάραθρο, ενσαρκώνουν εδώ μια αδηφάγο μήτρα που παραπέμπει ευθέως στην οιονεί επιστροφή στη μητέρα-γαία.

Δεύτερος, ο μύθος του θανάτου: διαπιστώνεται σε άπειρες εκδοχές, συχνά σε παιδική και νεαρή ηλικία, σε νέες κυρίως κοπέλες και κοριτσάκια - ο θάνατος, ομαδικός, δολοφονικός, αυτοκτονικός, συμβολικός, εμφανίζεται τολμηρά στην παπαδιαμάντεια εκδοχή του, περίπου ως η νόμιμη συνθήκη διαχείρισης των -κακώς πλασθέντων(!)- ανθρωπίνων πραγμάτων.

Τρίτος, σημαντικότερος όλων, ο «οικογενειακός» μύθος, που χαρακτηρίζει τα αυτοδιηγητικά του κείμενα (αλλά και τη «Γυφτοπούλα») και ο οποίος λειτουργεί στο ερωτικό φαντασιακό των οικογενειακών αιμομικτικών σχέσεων.

Το πρόσωπο του Αφηγητή, σε άμεση εμπλοκή με την αναφερθείσα μυθολογία του δημιουργού του, παριστάνεται, μέσα από τη διαδικασία της ταύτισης, άλλοτε ως Χριστός και άλλοτε ως Δαβίδ, ερωτευμένος με τη φαντασιακή του μάνα-Παναγία - άλλοτε πάλι ως αυτοκτόνος ερωτική persona, υπό τον εωσφόρο μανδύα μιας επιβλητικής «μητέρας» Αυγούστας - το διαρκές κενό της οικογένειας, το διαρκές μίσος εντός των κόλπων της, η μάταιη αναζήτηση της οικογενειακής καταγωγής, η γέννηση ως δυστυχές γεγονός σε συνδυασμό με μια νοσταλγία της στειρότητας - ιδού μερικές πρόσθετες ψηφίδες που συγκροτούν, κατά τον Σονιέ, την καθόλα εωσφορική, «οικογενειακή μυθολογία» του Παπαδιαμάντη.

Οι τρεις αυτοί μύθοι στην αμφίδρομη σχέση τους, συγκροτούν μια ιδιόμορφη «αγία τριάδα», έναν αρχετυπικό Κανόνα, τον οποίο ο Σονιέ, αφού αποδείξει ότι υπάρχει ως πρώτο κινούν στην παπαδιαμαντική γραφή, στη συνέχεια χρησιμοποιεί ως ερμηνευτικό οδηγό για να αναλύσει γνωστά θέματα όπως τον παπαδιαμαντικό ερωτισμό ή την περιώνυμη Ορθοδοξία. Για τον ερωτισμό ο Σονιέ συμπεραίνει ότι, αν και υποδόρειος, είναι εξαιρετικά βίαιος, καταλήγει πάντα στην άβυσσο των υδάτων, μητρικών και θαλασσίων, σε πνιγμούς και απορφανισμούς, για να συντριβεί ανάμεσα στην προσωπική ανάγκη να εκδηλωθεί σε όλη την ανομία και την ακρότητά του, και στη λογοτεχνική ανάγκη που τον πιέζει να αποκρυβεί, να εκλογικευτεί, να μεταμφιεστεί σε μια ανώδυνη και χρηστή, για τα τότε δημόσια ήθη, ετερότητα. Ως προς την Ορθοδοξία, αυτήν τη διαβάζει περισσότερο ως Ανορθοδοξία. Στην ανάγνωσή του διαπιστώνει παντοίες ανωμαλίες, παρεκκλίσεις, βλασφημίες και διαστρεβλώσεις του ορθόδοξου χριστιανικού κώδικα. Πώς τις εξηγεί; Μέσα από τις εμμονές της προσωπικής μυθολογίας του Σκιαθίτη. Ο Σονιέ καταγράφει την κυρίαρχη εμμονή του παπαδιαμάντειου αφηγητή που αγγίζει τα όρια της σχιζοφρένειας: αντιμετωπίζει από τη μια όλη την ανθρωπότητα ως βλάσφημη, εωσφορική και αθώο, εν τέλει, θύμα μιας προδιαγεγραμμένης μοίρας - ταυτοχρόνως, από την άλλη, θεωρεί τη θεμελιακή αμαρτία «πράξη ηθελημένη», για την οποία, είτε ο ήρωας, είτε ο ήρωας-αφηγητής, «φέρει ακέραια την ευθύνη». Έτσι, Πεπρωμένο και Ενοχή στοιχειώνουν όλο το έργο τού, εκ της συγκυρίας, χριστιανικού Παπαδιαμάντη, υποχρεώνοντάς τον να μεταθέτει τα πάντα σε μια χρηστή ετερότητα που απευθύνεται στη συντηρητική χριστεπώνυμη κοινότητα της εποχής του.

Σε μια εμπεριστατωμένη και εκτενή επισκόπηση (σ. 345-384) ο Σονιέ αποδεικνύει ότι υπάρχει μια μεγάλη κλίμακα αποκλίσεων από τον Κανόνα αυτής της προσωπικής μυθολογίας, μια κλίμακα που ξεκινάει από την απλή παραλλαγή του μυθικού στερεοτύπου για να φθάσει, σπανιότερα, έως την άρνηση και την κακογραφία!

Η ανάγνωση του Σονιέ επισημαίνει ότι το πυκνό σε υπαινιγμούς και συμβολισμούς, το διάστικτο από παραπλανήσεις του αναγνώστη, το όντως υπερκωδικοποιημένο κείμενο του Παπαδιαμάντη, δεν είναι απλώς το κείμενο ενός ελληνορθόδοξου πιστού, αλλά η αριστοτεχνική κατασκευή ενός μεγάλου λογοτέχνη που αδυνατεί να αποφύγει την πολύ προσωπική εμπλοκή του σ' αυτήν. Η διαπιστωμένη στάση του Παπαδιαμάντη να επεμβαίνει διαρκώς στα έργα του, κάποτε με αυτοσχόλια, συστηματικότερα με τη λανθάνουσα παρουσία του υπό το προσωπείο των ηρώων του, αποδεικνύει τις μεγάλες διαστάσεις που αυτή η εμπλοκή αποκτά στο έργο του. Η λογοτεχνία κρυπτογραφεί την πραγματικότητα με περισσότερο σύνθετο τρόπο απ' ό,τι ο οποιοσδήποτε άλλος λόγος - στην περίπτωση του Παπαδιαμάντη η λογοτεχνία κρυπτογραφεί μια οδυνηρή πραγματικότητα τραυμάτων, ταυτίσεων, απωθήσεων, μεταθέσεων, υπεραναπληρώσεων, που στοιχειώνει ως προσωπική μυθολογία όλο το έργο του μεγάλου Νεοέλληνα συγγραφέα.

ΑΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/01/2002

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αισίως τερματίστηκε το επετειακό 2001. Πιθανολογούμε πως θα πρέπει πλέον να έληξε και η παράταση για τα επιχορηγούμενα βιβλία, σε αντίθεση με το 2000, όπου κρατήθηκε η προθεσμία της 31ης Δεκεμβρίου και αι μωραί παρθένοι έμειναν εκτός εκδοτικού νυμφώνος (κρίνοντας από τις ουκ ολίγες ανεκπλήρωτες εξαγγελίες). Ως φαίνεται, πνεύμα δικαιοσύνης επεκράτησε κατά τη διανομή των κονδυλίων - το επετειακό 2001 προικοδοτήθηκε όσο και το προηγηθέν έτος Σεφέρη, κι ας συνεορτάστηκε ο Εμπειρίκος μετά τριών ακόμη τιμωμένων. Ως λέγεται, εκ του περισσεύματος χρηματοδοτήθηκαν και σε ίση βάση οι επετειακές εκδηλώσεις των Ξενόπουλου, Παπαδιαμάντη, Σικελιανού. Υπεράνω οικονομικών συμφερόντων τοποθετείται στη συνείδηση όλων μας η ανάδειξη της ελληνικής λογοτεχνίας, οπότε και θα ήταν αδιανόητο να ζητηθεί από τους συνδράμοντες κρατικούς φορείς απολογισμός πεπραγμένων, όπως άλλωστε ποτέ δεν ετέθη θέμα λογοδοσίας για τις εξορμήσεις στο εξωτερικό. Το μόνο που απασχολεί είναι τα λογοτεχνικά οφέλη, μήποτε και οι ζημίες.

Αν και επεκράτησε, με τη συμβολή των επιχορηγήσεων, ισομέρεια στην κατανομή των εκδηλώσεων, το ενδιαφέρον για τους τιμωμένους και η απήχησή τους υπήρξαν άνισα, δείχνοντας πως οι εορτασμοί δεν σχεδιάζονται ως ασκήσεις επί χάρτου. Το 2001 στάθηκε μάλλον έτος Παπαδιαμάντη. Αν μη τι άλλο, ο Παπαδιαμάντης διαβάζεται, όπως δείχνουν η πολλαπλή ανθολόγηση διηγημάτων του - Απάνθισμα διηγημάτων Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη των Τριανταφυλλόπουλων, πατέρα και κόρης (Δόμος), Γυναίκες της προσμονής και του καημού με τον θαυμάσιο εικαστικό σχολιασμό του Γ. Κόρδη (Αρμός), Σκοτεινά Παραμύθια του Στ. Πασχάλη (Μεταίχμιο) - και η επανέκδοση αυτοτελών έργων - η διπλή έκδοση της Φόνισσας, ως πρωτοδημοσιεύθηκε στα «Παναθήναια», το 1903, συνοδευόμενη από «φωτογραφικό οδοιπορικό» του Γ. Μάγγου, με πρόλογο Φ. Δημητρακόπουλου (ERGO), και το κείμενο σύμφωνα με τα Απαντα Ν.Δ. Τριανταφυλλόπουλου, με πρόλογο Στ. Ζουμπουλάκη (Εστία), Ο έρωτας στα χιόνια, με ζωγραφιές Δ. Μοράρου (Μυγδονία) - και πάλι, περιοριζόμενοι στις αρτιότερες εκδόσεις.

Υστερα, το είδωλο του συγγραφέα Παπαδιαμάντη φαίνεται να αλλάζει. Από Σκιαθίτης ανακηρύσσεται Ευρωπαίος, από κατ' εξοχήν διηγηματογράφος μυθιστοριογράφος, από «άγιος των ελληνικών γραμμάτων» Εωσφορικός. Σε αυτήν τη μεταβολή, αν όχι μετάλλαξη, συνέβαλαν δύο μελέτες, Η κατάκτηση του μυθιστορήματος του Λ. Προγκίδη και το βιβλίο του Γκ. Σωνιέ. Αυτές καθαυτές οι μελέτες, όπως όλες άλλωστε οι μελέτες, δεν πολυδιαβάστηκαν, ωστόσο οι συνεντεύξεις και οι ομιλίες των συγγραφέων τους μαζί με εντυπωσιοθηρικά άρθρα δημοσιογράφων και λογοτεχνικών μάνατζερ λειτούργησαν ως ενισχυτικοί αναμεταδότες. Η πρώτη μελέτη προτείνει την αναγνωστική πρόσληψη του Παπαδιαμάντη σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, καταλήγοντας στο ευπρόσδεκτο πόρισμα ενός ευρωπαϊκών διαστάσεων μυθιστοριογράφου. Η δεύτερη υιοθετεί μια αμφιλεγόμενης εξηγητικής ισχύος ερμηνευτική μέθοδο και εξάγει συμπεράσματα εμπλέκοντας και τον άνθρωπο Παπαδιαμάντη.

Καλός γνώστης της ελληνικής λογοτεχνίας ο Γκ. Σωνιέ, συστηματικός μελετητής των δημοτικών τραγουδιών, του Εμπειρίκου και του Παπαδιαμάντη, όπως και δόκιμος μεταφραστής, πρωτοεμφανίστηκε στον χώρο των παπαδιαμαντικών μελετών, το 1987, συμμετέχοντας στο αντίστοιχο αφιέρωμα του «Διαβάζω» και στη συνέχεια, το 1991, προκάλεσε αίσθηση στο Α' Διεθνές Συνέδριο για τον Παπαδιαμάντη με την ανακοίνωσή του για το διήγημα Αμαρτίας φάντασμα. Στο βιβλίο συγκεντρώνονται δεκαπέντε κείμενα, δημοσιευμένα, πλην δύο ανέκδοτων, στο διάστημα 1989-2000, τα οποία εστιάζονται σε διαφορετικά παπαδιαμαντικά έργα, εφαρμόζοντας κοινή μέθοδο, που μόλις και σκιαγραφείται στην εισαγωγή.



Ο προσωπικός μύθος



Πρόκειται για μια μάλλον εξεζητημένη εκδοχή της ψυχαναλυτικής κριτικής, την ψυχοκριτική, όπως ονομάστηκε από τον επινοητή της Τσαρλς Μωρόν, η οποία ευδοκίμησε στη Γαλλία κατά τη δεκαετία του '70, δεχόμενη ποικίλες επικρίσεις. Σε αντίθεση με τις κλασικές ψυχαναλυτικές μελέτες της Μ. Βοναπάρτη ή του Ζ. Λαφόργκ, η ψυχοκριτική δίνει προτεραιότητα στο λογοτεχνικό κείμενο, αναζητώντας σε αυτό σχήματα και καταστάσεις που υποτίθεται πως οδηγούν στο ασυνείδητο του συγγραφέα. Στις κειμενικές δομές διαβλέπει συνειρμούς ιδεών και συμπλέγματα, αποκαλύπτοντας μιαν εσώτερη δραματική κατάσταση, την οποία και αποκαλεί προσωπικό μύθο του συγγραφέα. Δευτερευόντως, δίκην επαληθεύσεως, η μέθοδος προσφεύγει στις βιογραφικές συντεταγμένες του συγγραφέα. Χωρίς ωστόσο να αποκλείεται το ολίσθημα, ο μελετητής, γνωρίζοντας τη βιογραφία του συγγραφέα, να επηρεάζεται, έστω και ασυνειδήτως, κατά την έρευνά του.

Ο Γκ. Σωνιέ, με δείκτη την επιμονή στην επανάληψη θεματικών πυρήνων, εικόνων και λεκτικών τρόπων, που παρατηρεί στο παπαδιαμαντικό έργο, υποθέτει την ύπαρξη προσωπικού μύθου, τον οποίον και ιχνηλατεί. Καταλύοντας την αυτονομία των διηγημάτων, καθώς και τα ειδολογικά στεγανά μεταξύ μυθιστορήματος και διηγήματος, επιχειρεί την προβολή του ενός έργου στο άλλο, ώστε να φανούν, ως κοινός παρονομαστής, έμμονες ιδέες και τραύματα. Κατά τον μελετητή, ο προσωπικός μύθος του Παπαδιαμάντη είναι τριμερής. Τις δύο πρώτες συνιστώσες, το ζεύγος του νερού και της αβύσσου και τον θάνατο, άλλοι μελετητές τις αποκαλούν μοτίβα, αρδεύοντα πλείστους όσους λογοτεχνικούς λειμώνες προσωπικής ή και λαϊκής δημιουργίας. Η τρίτη και σημαντικότερη, αυτήν που ο Γκ. Σωνιέ αποκαλεί «οικογενειακό μύθο», αφορά ενδοοικογενειακές σχέσεις, οι οποίες, σε ενύπνια και φαντασιώσεις αλλά και με κρυπτικές αναφορές, αποκτούν, μέσα στο παπαδιαμαντικό κείμενο, ερωτική χροιά.

Αν παρακολουθούμε ορθά τη συλλογιστική του μελετητή, διατείνεται, σε αντίθεση με τον Τσ. Μωρόν, πως ο προσωπικός μύθος στον Παπαδιαμάντη λειτουργεί, τουλάχιστον από ένα σημείο και ύστερα, ενσυνείδητα, ωθώντας τον στη δημιουργία ενός ολόκληρου συστήματος κρυπτογραφίας μέσω των ονομάτων των ηρώων του και των αναφερόμενων θρησκευτικών εορτών, ακόμη αναγκάζοντάς τον να στραφεί από το μυθιστόρημα στο διήγημα ως προσφορότερο μιας γραφής λανθάνουσας ψυχαναγκαστικής.

Από το σύνολο των 169 διηγημάτων και τεσσάρων μυθιστορημάτων του Παπαδιαμάντη, στο βιβλίο εξετάζονται, στο πρώτο μέρος, πέντε διηγήματα της περιόδου 1900-1904 (Αμαρτίας φάντασμα, Τα δαιμόνια στο ρέμα, Η Φαρμακολύτρια, Υπό την βασιλικήν δρυν, Η φωνή του δράκου), στο δεύτερο μέρος, τα τρία πρώτα μυθιστορήματα και Η Φόνισσα, ενώ στο υπόλοιπο βιβλίο αναφέρονται εν συντομία ορισμένα διηγήματα της περιόδου 1887-1896 και διεξοδικότερα ο Λαμπριάτικος ψάλτης. Και αυτό γιατί, κατά τον μελετητή, ο «οικογενειακός μύθος» αναπτύχθηκε κυρίως μετά τον θάνατο των γονιών του (1895, 1896) και μάλιστα μετά το 1990, αν και εντοπίζεται, σε ατελέστερη μορφή, στα μυθιστορήματα, κυρίως στη Γυφτοπούλα, ενώ προηγουμένως, όπως ζητά να δείξει στο τελευταίο κεφάλαιο, υπερισχύει η διαπάλη με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, η οποία και εκτιμάται πως λειτουργεί σε βάρος του λογοτεχνικού αποτελέσματος.



Ο ομοφυλόφιλος ψυχισμός



Η φιλολογική ανάλυση του παπαδιαμαντικού έργου από τον Γκ. Σωνιέ αναδεικνύει έναν λεπτολόγο μελετητή, ο οποίος ωστόσο πιστεύουμε πως κάνει συλλογιστικά άλματα όταν προχωρά στην ταύτιση ηρώων και ιερών προσώπων με συχνά μοναδική ένδειξη τη σύμπτωση ονομάτων, προσδίδοντας αξιωματική υπόσταση σε εικασίες, όπως η σύμπτωση συγγραφέα και αφηγητή. Ενα ενδεικτικό παράδειγμα, με κορυφαία θέση στο θεωρητικό πύργωμα του Γκ. Σωνιέ, είναι το ακόλουθο: Μαχούλα ονομάζεται η ηρωίδα στα διηγήματα Αμαρτίας φάντασμα και Η Φαρμακολύτρια, χαϊδευτικό της Ανδρομάχης αλλά και της Περμάχου, κατά το Περμαχούλα, τη «λατρευτή» του αφηγητή στα Ρόδιν' ακρογιάλια, υποκοριστικό της Υπερμάχου Στρατηγού, ήτοι της Παναγίας, άλλωστε το Μαχούλα συσχετίζεται (πάντα, κατά τον μελετητή) και με το Μαννούλα. Από την άλλη, ο γιος της Μαχούλας, ταυτιζόμενος με τον αφηγητή, λέγεται «Μανωλάκης = Εμμανουήλ = Χριστός». Με αυτή την παρακινδυνευμένη άλυσο ταυτίσεων, ο αφηγητής δεν βρίσκεται μόνο ερωτευμένος με τη «φαντασιακή μάνα» του αλλά και ταυτισμένος με τον Χριστό, εξ ου και η «εωσφορική» πλέον ταύτιση συγγραφέα-αφηγητή με τον Χριστό, για την οποία προετοίμαζε, λέει, το αρχικό επίθετο της οικογενείας Παπαδιαμάντη, που ήταν Εμμανουήλ. Ενώ στη Φόνισσα, ο «εωσφορικός» χαρακτήρας του συγγραφέα προκύπτει από την ταύτισή του με την ηρωίδα, με πρόσθετο επιχείρημα πως ο συγγραφέας της αποδίδει ένα ποίημα, που γνωρίζουμε από την αλληλογραφία με τον πατέρα του πως έγραψε ο ίδιος για τη μητέρα του.

Ετσι ερχόμαστε στο τρίτο μέρος του βιβλίου, όπου τα συμπεράσματα από την ανάγνωση του έργου αντιπαραβάλλονται με βιογραφικά στοιχεία. Υπερβάλλοντας των γάλλων ψυχοκριτικών, ο Γκ. Σωνιέ ερμηνεύει αναλυτικά κυρίως την εν λόγω αλληλογραφία και με τη συνεπικουρία ορισμένων ηρωίδων, όπως η αντρογυναίκα Φραγκογιαννού ή η μεταμφιεσμένη σε άντρα Σκεύω στο Βαρδιάνο στα σπόρκα, συνάγει «δομές ομοφυλοφιλικού χαρακτήρα» στον ψυχισμό του συγγραφέα. Συμπέρασμα που ωστόσο αμέσως ανασκευάζει, καταλήγοντας σε άλλο, πλέον ανησυχητικό: «Ο ψυχισμός που εικάζεται από το έργο του Παπαδιαμάντη είναι απείρως πιο διαταραγμένος από έναν ομοφυλοφιλικό ψυχισμό».

Ανεξάρτητα, όμως, αν ορισμένα συμπεράσματα δείχνουν αυθαίρετα και γενικευτικού χαρακτήρα, θα πρέπει να έχουμε κατά νου πως, τα τελευταία χρόνια, στο Παρίσι, ευδοκιμεί μια τάση που καταργεί τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ θεωρίας και μυθιστοριογραφίας, υποστηρίζοντας ότι πολλοί ψυχαναλυτικοί κριτικοί έγραψαν συναρπαστικά μυθιστορήματα, όπως ο Φρόυντ για τον ντα Βίντσι, η Βοναπάρτη για τον λανθάνοντα νεκρόφιλο Πόε ή ο Τσ. Μωρόν για τον Ρακίνα και τον Ουγκώ. Γιατί όχι και ο Γκ. Σωνιέ για τον Παπαδιαμάντη, συγγραφέα με «σκοτεινή και μεγαλειώδη όψη». Αλλη ιστορία αν το βιβλίο του δεν εξηγεί τη μαγεία του Παπαδιαμάντη, όπως την αντιλαμβάνεται, λ.χ., ο Ελύτης, «με τη γνωστή και... αξιοζήλευτη ανικανότητά του να δει τη σκοτεινή πλευρά των πραγμάτων», κατά τη διατύπωση του Γκ. Σωνιέ. Πάντως, με αυτά και με τα άλλα, εν έτει 2001, ο Παπαδιαμάντης έκλεψε την παράσταση.




ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 14-04-2002