Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια

«Στα ογδόντα του χρόνια ο Μίλτος Σαχτούρης συνεχίζει να συναναστρέφεται με τα φαντάσματα της μνήμης και της γραφής του. Με τη συλλογή «Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια» ο ποιητής αποχαιρετά, κατά τη μία έννοια, το βιολογικό αλλά και ποιητικό χρόνο. Οι δείκτες των ρολογιών γυρίζουν ανάποδα για να συναντήσεις το ποιητικό υποκείμενο, την παιδική ηλικία, την περίοδο της αθωότητας ή τη στιγμή της γένεσης, την περίοδο της ανυπαρξίας… Ο Σαχτούρης γνωρίζει ότι μόνο ανάχωμα στο πέρασμα του χρόνου είναι οι λέξεις. Συχνά, μάλιστα, δείχνει να πιστεύει ότι ο χρόνος είναι μία επινόηση, ένα συνταίριασμα λέξεων.»





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα βιβλίο αποχαιρετισμού είναι η τελευταία ποιητική συλλογή του Μίλτου Σαχτούρη Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια, μια κατάθεση χαμηλόφωνη που μοιάζει να κλείνει έναν κύκλο δημιουργίας. Το βλέμμα πια του ποιητή περιορίζεται στα καθημερινά και στα οικεία, το «διάφραγμα» μικραίνει, για να αιχμαλωτίσει μόνο τα ουσιώδη, τα απολύτως απαραίτητα. Δεκαοκτώ σπαράγματα, κομμάτια και θρύψαλα από έναν γυάλινο κόσμο, που κράτησε κάποτε στη μνήμη του ακέραιο το είδωλό μας.

Ο τίτλος της συλλογής Ανάποδα γυρίσαν τα ρολόγια μάς παραπέμπει ευθέως στον γνωστό στίχο από τα Τέσσερα κουαρτέτα του Ελιοτ: «Η αρχή μου είναι στο τέλος μου». Οι δείχτες του ρολογιού γυρίζουν προς τα πίσω για να συναντήσουμε την αρχή μας, τη μοναδική ώρα της γέννησης. Η ζωή παραμένει ένα μικρό διάλειμμα φωτός. Οταν το ρολόι ξαναδείξει δώδεκα, βρισκόμαστε στο τέλος και στην αρχή μας:«Ολα τα ρολόγια δείχνουν θάνατο», σημαίνει η ώρα που θα γυρίσουμε στη μήτρα της ανυπαρξίας, αλλά και η ώρα που θα ξεκινήσουμε ίσως μια άλλη άγνωστη ζωή στη μεγάλη τοιχογραφία του ουράνιου θόλου. Μοναδικός μας σύνδεσμος με το άγνωστο, με το ανείπωτο, το άφατο, η ποίηση, οι μαγικοί της στίχοι όταν τους προφέρουμε σαν ξόρκια. Ο Μίλτος Σαχτούρης ξέρει καλά να μεταχειρίζεται τις λέξεις σαν ξόρκια και αυτές φιλόφρονες τον ανταμείβουν. Ο ποιητής ονομάζει τα πράγματα και τα πράγματα υπακούουν στα κελεύσματά του, ακόμη και τα ρολόγια (ιδίως αυτά). Ο χρόνος δεν μπορεί να αντισταθεί στη δύναμη της γλώσσας, γυρίζει και αυτός προς τα πίσω, παρασέρνοντας τον αναγνώστη σε μια επώδυνη επιστροφή στο παρελθόν του, στην αθωότητα της παιδικής ηλικίας. Κέντρο των αναμνήσεων, «πυρήνας» των αφηγηματικών περιπλανήσεων, το πατρικό σπίτι: «Εψαχνα να βρω το σπίτι μου... Γύρω πέφταν μεγάλα αγκωνάρια από τους τοίχους των άλλων σπιτιών που γκρεμίζονταν...» ή «Εχασα το δρόμο μου, βρέθηκα σε μια ξένη γειτονιά που δε μου θύμιζε τίποτε τη δική μου...». Και ακόμη η απρόσμενη συνάντηση με έναν παλιό του γνώριμο (από άλλες συλλογές): «Καθώς γύριζα σπίτι μου χτες τα μεσάνυχτα / συναντήθηκα με τον Διάβολο / ­ Πώς από εδώ, τον ρώτησα. / ­ Εχω να πάρω δύο τρεις ψυχές / κάπου κοντά, μου απάντησε. / Και καθώς διάκρινε μιαν ακαθόριστη / έκφραση στο πρόσωπό μου... / ­ Μην ανησυχείς, δεν ήρθε ακόμα / η σειρά σου...». Στο τέλος τίποτε δεν θυμίζει στον ποιητή την περασμένη του ζωή, το τοπίο που αντικρίζουν τα μάτια του ίσως είναι ένας αντικατοπτρισμός. Τα σπίτια που είχε του τα πήραν, άγνωστοι άνθρωποι κυκλοφορούν στα μέρη που αγάπησε. «Στην ξένη πόλη που βρέθηκα / ο Κύριος με το γκρίζο κοστούμι είναι ο χειρότερός μου εχθρός. / Λέει πως θα μου βρει σπίτι / να μείνω, λέει πως θα μου δώσει / το ασημένιο κλειδάκι που κρατάει...».

Ο Κύριος με τα γκρι εμφανίζεται απρόσμενα, είναι το εύρημα που θα ξετυλίξει το παραμύθι και την παραμυθία της ποίησης. Οπως και ο Διάβολος και η Αγία Πεταλούδα και η μεγάλη αράχνη στον τοίχο του δωματίου του και ο τρελός άνεμος Αγίρ και ο μαύρος κόκορας που γελούσε, με δυο λόγια όλα αυτά τα μυστήρια όντα που ο δημιουργός της Λησμονημένης συναναστρέφεται, σε αυτές τις ιστορίες καθημερινής τρέλας. Αυτή η πρωτότυπη «Ζωολογία» που από συλλογή σε συλλογή εμπλουτίζεται, αυτά τα πλάσματα του άλλου κόσμου που αναστατώνουν τα βράδια της μικροαστικής ζωής μας, έχουν πια τον πρώτο λόγο, αυτά τώρα κινούν τα νήματα του μύθου. Στον σκηνικό διάκοσμο των ποιημάτων, άνθρωποι δεν κυκλοφορούν, φωνές δεν ακούγονται, «λυσσάει ένας διαβολεμένος αέρας και η βροχή δεν πέφτει».

Υπάρχει άραγε κάποια αισθητή απόκλιση από το κλίμα των προηγούμενων συλλογών του; Ασφαλώς και όχι. Υπάρχει όμως μια σαφής υποχώρηση από τον δημόσιο χώρο, ένας εγκλεισμός στο «φθινοπωρινό τοπίο του χρόνου». Ο,τι λέγεται, ό,τι γίνεται, δημιουργεί την αίσθηση στον αναγνώστη πως λέγεται ή γίνεται μέσα στους τέσσερις τοίχους ενός μικροσκοπικού δωματίου, ενός κουκλόσπιτου.

Οι στίχοι κάποιες φορές σού δίνουν την εντύπωση πως θα μπορούσαν να ήταν σημειώσεις από ένα ημερολόγιο εξορίας ή ατάκες από θεατρικό έργο του Μπέκετ, ακόμη και ο τρόπος που «κόβονται» θυμίζουν περισσότερο ανάπτυξη πεζού ποιήματος. Και τα δεκαοκτώ ποιήματα ­ ως ενιαίο σύνολο ­ δημιουργούν την εικόνα ενός υστερόγραφου στον δεύτερο κύκλο της ποιητικής προσφοράς του Μίλτου Σαχτούρη, που περιλαμβάνει τις συλλογές Χρωμοτραύματα, Εκτοπλάσματα, Καταβύθιση και Εκτοτε.

Σίγουρα από αυτό το «υστερόγραφο» απουσιάζουν οι εκθαμβωτικές κορυφώσεις ή τα απροσδόκητα φινάλε του πρώτου κύκλου (βλ. Ποιήματα 1945-1971) αλλά είπαμε, «τα απελπισμένα ρολόγια δείχνουν θάνατο», η εποχή της Λησμονημένης έχει περάσει ανεπιστρεπτί, τώρα ο λόγος δεν αρθρώνεται πάνω στα ερείπια του πολέμου, δεν υπάρχουν η οργή, η καταγγελία, η ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο, τώρα ο ίδιος ο λόγος κατακερματίζεται και τα ποιήματα φαντάζουν σαν τα μέλη των ακρωτηριασμένων αγαλμάτων που θαυμάζουμε στο μουσείο. Από αυτό το ελάχιστο δείγμα υποπτευόμαστε την ομορφιά τους. Ο,τι διασώζει στο φως ο ποιητής και ό,τι κρατάει για πάντα το μαύρο χώμα, όλα δικά μας, κερδισμένα για λογαριασμό μας από του χάρου τα δόντια, «ποιήματα πιο πικρά κι από θανάτους...»



Νίκος Δαββέτας

ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-01-1999