Ο Λεβιάθαν και η αντλία κενού

Στο έργο του Λεβιάθαν (1651), ένα από τα σπουδαιότερα έργα πολιτικής φιλοσοφίας όλων των εποχών, ο Τόμας Χομπς αναλύει τους νόμους που διέπουν τη δομή της κοινωνίας και της ορθής διακυβέρνησης.
Το ερώτημα που θέτουν οι συγγραφείς του Ο Λεβιάθαν και η Αντλία Κενού αφορά το αν το εν λόγω έργο, ως πρόταση για το πρόβλημα της ορθής τάξης, θα μπορούσε να ιδωθεί και ως απάντηση για το πρόβλημα της γνώσης: δηλαδή τους νόμους και τρόπους παραγωγής και μετάδοσης της επιστημονικής γνώσης. Εξετάζοντας -μεταξύ άλλων – και το όχι ευκαταφρόνητο έργο πάνω στη φυσική φιλοσοφία του Χομπς, το οποίο κατά τη γνώμη τους έχει παραγνωριστεί από τους περισσότερους ιστορικούς, και αντιπαραβάλλοντας το με τον τρόπο παραγωγής γνώσης τον οποίο πρότεινε ο Ρόμπερτ Μπόιλ, υποστηρίζουν πως ο ‘τρόπος ζωής’ που πρότεινε ο Χομπς για την πειραματική πρακτική, επηρεασμένος από την ευρύτερη οπτική του για την πολιτική εξουσία, στέκει ως μια πιο ρεαλιστική περιγραφή του πως παράγεται η γνώση από τα μέσα του 17ου αιώνα μέχρι και τη νεωτερικότητα.

Το βιβλίο Ο Λεβιάθαν και η Αντλία Κενού εξετάζει τις διαμάχες σχετικά με την αξία και την ορθότητα των πειραματικών μεθόδων ανάμεσα σε δύο μεγάλους διανοητές του δέκατου έβδομου αιώνα: του Τόμας Χομπς, συγγραφέα της πολιτικής πραγματείας Λεβιάθαν και σφοδρού επικριτή του συστηματικού πειραματισμού στη φυσική φιλοσοφία, και του Ρόμπερτ Μπόιλ, μηχανιστικού φιλοσόφου και κατόχου της νεοεφευρεθείσας αντλίας κενού. Τα ζητήματα που διακυβεύονταν στις μεταξύ τους διαμάχες εκτείνονταν από τη φυσική ακεραιότητα της αντλίας κενού μέχρι τη διανοητική ακεραιότητα της γνώσης που αυτή θα μπορούσε να προσφέρει. Τόσο ο Μπόιλ όσο και ο Χομπς έψαχναν τρόπους καθορισμού της γνώσης, οι οποίοι δεν θα εκφυλίζονταν σε ad hominem επιθέσεις και πολιτική διχόνοια. Ο Μπόιλ πρότεινε το πείραμα ως θεραπεία. Υποστήριζε πως τα γεγονότα θα έπρεπε να κατασκευάζονται από μηχανές σαν την αντλία κενού, έτσι ώστε επιφανείς άντρες να μπορούν να γίνουν μάρτυρες των πειραμάτων και να παράγουν γνώση με την οποία θα συμφωνούσαν όλοι. Ο Χομπς, αντίθετα, αναζητούσε τον φυσικό νόμο και αντιμετώπιζε τα πειράματα σαν τα τεχνητά, αναξιόπιστα παράγωγα μιας κλειστής συντεχνίας.

Οι νέες προσεγγίσεις που επιχειρούνται στο Ο Λεβιάθαν και η Αντλία Κενού υπήρξαν ιδιαιτέρως επιδραστικές για την ιστορική μελέτη της επιστήμης. Οι Σέιπιν και Σέιφερ εντόπισαν μια στιγμή επιστημονικής επανάστασης και έδειξαν το πώς κομβικές επιστημονικές προϋποθέσεις –τα δεδομένα, οι ερμηνείες, το πείραμα, η αλήθεια– διαδραμάτισαν κρίσιμο ρόλο στη δόμηση μιας νέας πολιτικής τάξης. Οι Σέιπιν και Σέιφερ ήταν, επίσης, καινοτόμοι στην εθνογραφική τους προσέγγιση. Στην απόπειρά τους να κατανοήσουν τις συνήθειες εργασίας, τις τελετουργίες και τις κοινωνικές δομές μιας απόμακρης, άγνωστης ομάδας, υποστήριξαν πως η πολιτική εμπλεκόταν σε αυτά που έκαναν οι επιστήμονες και όχι σε αυτά που έλεγαν. Οι Στίβεν Σέιπιν και Σάιμον Σέιφερ χρησιμοποιούν τη σύγκρουση ανάμεσα στους Χομπς και Μπόιλ ως έναν τρόπο κατανόησης του τι διακυβευόταν στην πρώιμη ιστορία του επιστημονικού πειραματισμού. Περιγράφουν τις αποκλίνουσες απόψεις των πρωταγωνιστών τους σχετικά με τη φυσική φιλοσοφία και τοποθετούν τις διαμάχες των Μπόιλ και Χομπς εντός συζητήσεων της περιόδου γύρω από τον ρόλο των διανοούμενων στη δημόσια ζωή και των προβλημάτων της κοινωνικής τάξης και συναίνεσης στην Αγγλία της Παλινόρθωσης. Σε μια νέα εισαγωγή, οι συγγραφείς περιγράφουν το πώς η επιστήμη και το κοινωνικό της πλαίσιό γίνονταν αντιληπτά, όταν δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το βιβλίο, και το πώς έχει αλλάξει η ιστορία της επιστήμης από τότε.

ΕΓΡΑΨΑΝ

«Ένα από τα βιβλία που έχουν ασκήσει τη μεγαλύτερη επιρροή στη σύγχρονη ιστορία της επιστήμης».

- Μελίντα Μπόλντουιν, Physics Today

«Πριν τους Σέιπιν και Σέιφερ, ορισμένοι ιστορικοί της επιστήμης είχαν εξετάσει την επιστημονική πρακτική· άλλοι ιστορικοί είχαν μελετήσει το θρησκευτικό, πολιτικό και πολιτισμικό πλαίσιο της επιστήμης. Κανένας όμως, πριν τους Σέιπιν και Σέιφερ, δεν είχε καταφέρει να κάνει και τα δύο μαζί ταυτόχρονα».

- Μπρούνο Λατούρ


«Αν χρειαζόταν κανείς αποδείξεις για τη διανοητική ισχύ ή την εγγενή αξία της ιστορίας και της φιλοσοφίας της επιστήμης, τότε δεν υπάρχει καλύτερο τεκμήριο από τη μελέτη αυτή των Στίβεν Σέιπιν και Σάιμον Σέιφερ [...]. Τα ευρήματά τους υποδεικνύουν τη ματαιότητα του διαχωρισμού της επιστήμης από το ιδεολογικό της πλαίσιο, και όχι αποκλειστικά όσον αφορά τον δέκατο έβδομο αιώνα· εντοπίζουν, επιπλέον, και ομοιότητες με την κρίση εμπιστοσύνης που βαραίνει τη σύγχρονη επιστήμη».

- Τσαρλς Γουέμπστερ, The Times Literary Supplement

«Το πιο σημαντικό κείμενο για τον κλάδο μας, από το Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων του Τόμας Κουν».

- Τζέιμς Σέκορντ, Isis

«Πρόκειται για ένα από τα πλέον πρωτότυπα και απολαυστικά βιβλία γύρω από την ιστορία των επιστημών των τελευταίων χρόνων”.

- Όουεν Χάναγουεϊ, Technology and Culture