Το σμήνος

Τσουνάμι καταστρέφει τις πόλεις της βόρειας Ευρώπης, φονικές μέδουσες ερημώνουν τις παραλίες της Αυστραλίας, μολυσμένα καβούρια -φορείς μιας ανίατης αρρώστιας- κατακλύζουν το υδροδοτικό σύστημα της Νέας Υόρκης αποδεκατίζοντας τον πληθυσμό, εκατομμύρια τερατώδη σκουλήκια αποσταθεροποιούν τον βυθό στις ακτές της Νορβηγίας, φάλαινες επιτίθενται σε πλοία και τα βυθίζουν. Η ανθρωπότητα δέχεται μια συντονισμένη και μαζική επίθεση. Η βασική διαχωριστική γραμμή μεταξύ ανθρώπων και ζώων έχει χαθεί: τα ζώα έχουν αποκτήσει ξαφνικά συνείδηση του εαυτού τους και στρέφονται εναντίον του ανθρώπινου είδους με σκοπό την εξόντωσή του. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Μήπως υπάρχει κάποιος σκοτεινός Νους που οργανώνει και συντονίζει τον εφιάλτη; Οι επιστήμονες αναγκάζονται να παραδεχτούν ότι ο άνθρωπος τελικά ξέρει για τον πλανήτη Γη πολύ πιο λίγα πράγματα από όσα ξέρει για το Διάστημα.



Ένα εκπληκτικό οικολογικό θρίλερ, το μεγαλύτερο ευρωπαϊκό μπεστ σέλερ της τελευταίας δεκαετίας, που πούλησε στη Γερμανία μέσα σε τρία χρόνια πάνω από 2.000.000 αντίτυπα.

Κριτική:

Η απειλή της ωκεάνιας νοημοσύνης

Το οικολογικό μυθιστόρημα 1.000 σελίδων ενός γερμανού διαφημιστή

Ο άγνωστος μέχρι πρότινος γερμανός συγγραφέας Φρανκ Σέτσινγκ μοιάζει να έχει πετύχει το ακατόρθωτο: το δεύτερο μυθιστόρημά του σκαρφάλωσε στην κορυφή των μπεστ σέλερ από την ώρα που εμφανίστηκε στη Γερμανία το 2004, κατέλαβε την πρώτη θέση επί οκτώ εβδομάδες, κατέκτησε την πρωτιά και στα ευπώλητα του «Der Spiegel», τα δικαιώματα για μετάφρασή του πουλήθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο, στα βιβλιοπωλεία δημιουργήθηκε η σχετική φρενίτιδα, οι κριτικοί το αποθέωσαν. Η Ούμα Θέρμαν και οι Ντίνο και Μάρθα ντε Λαουρέντις μαζί με τρεις γερμανούς παραγωγούς εκδήλωσαν άμεσο ενδιαφέρον να μεταφέρουν το βιβλίο στη μεγάλη οθόνη. Η επιτυχία θεωρείται και στο εγχείρημα αυτό εγγυημένη. Κάποιοι μιλούν για εκδοτικό φαινόμενο. Και βεβαίως δεν είναι ο Χάρι Πότερ. Τότε τι είναι;

Καταβροχθίζοντας τους ψαράδες

Το εξώφυλλο δεν αναγγέλλει παρά μόνο τον τίτλο: Το σμήνος. Ηδη φαντάζει δυσοίωνο. Θυμίζει Τα πουλιά του Χίτσκοκ, αλλά φαίνεται αυτό το «κάτι» να βρίσκεται στον βυθό. Η υπόθεση έχει ως εξής: «Χρυσά σκουμπριά εμφανίζονται εντελώς αναπάντεχα στα δίχτυα ψαράδων από το Νότιο Περού και αντί να πιαστούν σε αυτά τούς καταβροχθίζουν, γκρίζες φάλαινες αναποδογυρίζουν το σκάφος "Lady Wexham" με τους επιβάτες του στο νησί Βανκούβερ του Καναδά, τριχωτά σκουλήκια της θάλασσας απειλούν να αφανίσουν τα υπερσύγχρονα επιστημονικά κέντρα στις νορβηγικές παραλίες, μέδουσες κοντά στις ακτές της Δυτικής Αφρικής ευθύνονται για πολλούς θανάτους στην περιοχή, περίεργα φαινόμενα στον βυθό της Γροιλανδικής Λεκάνης δείχνουν την παρουσία εκεί της βασίλισσας των Υρρ, αυτών των αλλόκοτων θαλάσσιων πλασμάτων που ξαφνικά απειλούν την ανθρωπότητα. Σε όλο τον κόσμο, κάτω από διαφορετικές συνθήκες, ορισμένοι διαισθάνονται την εκδίκηση του ωκεανού να είναι έτοιμη να ξεσπάσει. Οι επιστήμονες θα χρειαστεί να συναγωνιστούν ξανά, αυτή τη φορά για να αποσοβήσουν τον κίνδυνο μιας επερχόμενης Αποκάλυψης». Ολα αυτά μοιάζουν με πραγματικότητα, με πλήθος επιστημονικών αναφορών για τη βιόσφαιρα του ωκεανού, ενώ η προσοχή εντείνεται από ένα νέο πρόβλημα προς επίλυση: είναι δυνατόν να υπάρχει ωκεάνια νοημοσύνη, όπως εικάζουμε ότι υπάρχει εξωγήινη νοημοσύνη; Διόλου απίθανο, αφού «... γνωρίζουμε λιγότερα πράγματα για τα βάθη των ωκεανών από ό,τι για το Διάστημα». Χιλιάδες ερωτήσεις περιμένουν πιεστικά μια απάντηση στο βιβλίο. Και ο Σέτσινγκ τις δίνει σταδιακά, καμιά φορά καθ' υπερβολήν, με αφορμή την κάθε εκδήλωση εκδίκησης του ωκεανού που εκδηλώνεται σε διάφορα μέρη του πλανήτη.

Είναι βιολόγος ο συγγραφέας; Οχι, είναι κάτι πολύ καλύτερο για την περίσταση: διαφημιστής. Γεννήθηκε το 1957 στην Κολονία, σπούδασε επικοινωνία και έστησε αρχικά μια διαφημιστική επιχείρηση εκεί με την επωνυμία Intevi. Συνεπώς γνωρίζει καλά τη συνταγή επιτυχίας της εποχής μας που έχει ονομαστεί «infotainment» (information+entertainment). Στα ελληνικά θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για «πληροφοριο-σκέδαση» από το πληροφόρηση+διασκέδαση. Αυτή λανσαρίστηκε πριν από δεκαετίες από τον πρύτανη της διαφήμισης Η. L. Mencken, ο οποίος είχε αποφανθεί ότι «εκείνο που ενοχλεί στην περίπτωση της αλήθειας έγκειται στο ότι είναι άβολη και συχνά καθόλου ελκυστική». Συνεπώς χρειάζεται να την «τεντώσουμε». Η πιο επιδέξια χρήση του κανόνα αυτού γίνεται από τις βραδινές ειδήσεις και τα προγράμματα εκλαϊκευμένης επιστήμης. Στο πνεύμα της εποχής προσαρμόστηκε και η λεγόμενη πια Επιστήμη Μεγάλης Κλίμακας (Big Science), ονομασία που υποδηλώνει τον συσχετισμό της μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με τη βιομηχανία και την κοινωνία της αγοράς αλλά και με τη διαφήμιση και με το άνοιγμα στο ευρύ κοινό. Ατμοσφαιρικά κατάλοιπα από πυρηνικές δοκιμές, νεκρωμένη φύση από φυτοφάρμακα, υπερπληθυσμός, πυρηνικός χειμώνας και το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι λίγα μόνο από τα περίπλοκα ζοφερά σενάρια που εκκινούν από την επιστημονική αρένα και ξεσηκώνουν στρατιές οπαδών έτοιμων να βρεθούν αντιμέτωποι με την Αποκάλυψη. Πώς μπορούσε η λογοτεχνία να μείνει απ' έξω;

Ενα χωρίο της Αποκάλυψης εισάγει το πρώτο κεφάλαιο του Σμήνους. Σωστή ιδέα. Βέβαια κάθε συνταγή επιτυχίας αφήνει κάποια σημεία ακάλυπτα. Για κάποιο λόγο το βιβλίο του Σέτσινγκ έγινε μπεστ σελερ στη Γερμανία και σε άλλες χώρες της Ευρώπης αλλά δεν πούλησε ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ισως δεν άρεσε σε κάποιους ότι παρουσιάζει ομάδα κορυφαίων αμερικανών επιστημόνων ως «κακούς» της υπόθεσης - ήρθε η εξήγηση.

Μια εντελώς μάταιη χειρονομία

Ο Φραντς Σέτσινγκ

Στο τέλος του μυθιστορήματος, μάλιστα, λίγο προτού επέλθει η θεία δίκη, «τα Ηνωμένα Εθνη έχουν αφαιρέσει από τις ΗΠΑ την ηγεσία της ανθρωπότητας. Μια εντελώς μάταιη χειρονομία. Σε πολλές χώρες του κόσμου η δημόσια τάξη έχει πληγεί ανεπανόρθωτα. Οπου και αν κοιτάξει κανείς βλέπει ορδές πλιατσικολόγων...». Είναι ο Ορσον Γουέλς του 21ου αιώνα, είπαν τώρα κάποιοι.

Πολύ τετριμμένο φινάλε, αντέτειναν κάποιοι άλλοι.

Η πιο οξεία κριτική προήλθε όχι τόσο από τους βιολόγους - όπως θα περίμενε κανείς - όσο από τον απλό κόσμο: «Δεν είναι Μάικλ Κράιτον ο Σέτσινγκ» αποφαίνονται οι αναγνώστες που ήδη άρχισαν να συνωστίζονται στις ηλεκτρονικές σελίδες σχολιασμού. Αλλά δεν είναι τόσο η αφηγηματική δεινότητα που λείπει από τον Σέτσινγκ. Είναι το προβλέψιμο της υπόθεσης που τον τοποθετεί σε δεύτερη μοίρα. Ο Κράιτον, ως βιολόγος, ξέρει να προηγείται. Στο αντίστοιχο δικό του θρίλερ του 2005 Το κράτος του φόβου (Bell, 2006) δείχνει πόσα οφέλη αποφέρει αυτή η καταστροφολογία στα άτομα που την καλλιεργούν, ιδίως στις ΗΠΑ: «Χμμ, κύριε Ντρέικ» είπε ένας γραφίστας «με όλο τον σεβασμό, είναι σωστό ότι οι αιφνίδιες κλιματικές αλλαγές θα οδηγήσουν σε καταστροφή; Γιατί το ενημερωτικό υλικό που μας δόθηκε...». «Ναι» φώναξε ο Ντρέικ «θα οδηγήσουν σε καταστροφή. Πίστεψέ με, θα οδηγήσουν! Και τώρα, κάντε τις αλλαγές που σας ζήτησα!». Επρόκειτο για ένα συνέδριο περιβαλλοντολόγων και πολιτικών από όλο τον κόσμο που έπρεπε να οργανωθεί «σωστά».

Το βιβλίο του Κράιτον κυκλοφόρησε έναν χρόνο έπειτα από αυτό του Σέτσινγκ. Θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως η απάντηση του παλιού στον καινούργιο. Πάντως δεν ανέκοψε την ανοδική πορεία του δεύτερου. Ο διαφημιστής απέδειξε στον βιολόγο ότι η χρυσή μέθοδος για να αιχμαλωτίσεις το κοινό σου αποδίδει πάντα. Αρκεί να συνδυάσεις την επικείμενη καταστροφή με μια αίσθηση προσωπικού κινδύνου. Η Ούμα Θέρμαν άλλωστε αναμένεται να διορθώσει όποια κενά αποδοχής.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, Το Βήμα, 30/6/2007