Οι ξεριζωμένοι

Κριτικές:

Ο Ζέμπαλντ υπήρξε ένας από τους τελευταίους φορείς μιας χαρακτηριστικά «ευρωπαϊκής» κουλτούρας, που είναι ουσιαστικά κεντροευρωπαϊκής προέλευσης. Εν μέσω της καταναλωτικής και αμνήμονος αμερικανικής ηγεμονίας μεταπολεμικά, τα έργα τού Ζέμπαλντ αναδίνουν, αντίθετα, μια αύρα θλιμμένης νοσταλγίας για μια Ευρώπη που αυτοκαταστράφηκε στο πρώτο μισό του προηγούμενου αιώνα. Στο μεταίχμιο μεταξύ μυθιστορήματος, απομνημονεύματος και ταξιδιωτικού χρονικού, τα πεζογραφήματά του αποτελούν μνημόνια ιστορίας και εξορίας -αναβιώνουν ζωές και εμπειρίες που σαρώθηκαν από τον στρόβιλο των δύο Παγκοσμίων Πολέμων.

Και η τροχιά του ίδιου είναι τεθλασμένη. Γερμανός της μεταπολεμικής γενιάς (γεννημένος το 1944), εγκατέλειψε τον γενέθλιο τόπο της Βαυαρίας τη δεκαετία του '60, μετοικώντας διαδοχικά στην Ελβετία και την Αγγλία, όπου δίδαξε ευρωπαϊκή λογοτεχνία και μετάφραση στα πανεπιστήμια του Νόριτς και της Ανατολικής Αγγλίας έως τον θάνατό του σε τροχαίο το 2001. Πολυβραβευμένος και πολυμεταφρασμένος λογοτέχνης αλλά και πρωτότυπος κριτικός, συνέβαλε στη διάδοση της ευρωπαϊκής σκέψης στον αγγλοσαξονικό κόσμο και με την ίδρυση του Βρετανικού Κέντρου Μετάφρασης.

Παρότι μεταγενέστερος, ο Ζέμπαλντ αρνείται να ξεχάσει -αντιστέκεται στη λήθη που επέβαλε η ενοχή στη χώρα του. Θέλει να κατανοήσει τις αιτίες των ερειπίων και της σιωπής που τον περιβάλλουν. Το έργο του αναμοχλεύει την Ιστορία, ανασυνθέτοντας την προπολεμική, μεσοπολεμική και μεταπολεμική ατμόσφαιρα στην Ευρώπη μέσα από πρόσωπα που, λόγω της εβραϊκής τους καταγωγής, έχασαν την οικογένειά τους και τις ρίζες τους, εκτοπίστηκαν στην Ελβετία, την Αγγλία και την Αμερική και, παρότι οι ίδιοι γλίτωσαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τη δολοφονία, σημαδεύονται ωστόσο από την εμπειρία της εξορίας και της απώλειας.

Είναι το πρόταγμα της μνήμης που ωθεί τη λογοτεχνία του Ζέμπαλντ. Οπως επισημαίνει ο ίδιος, «εάν το παρελθόν απασχολούσε τους ανθρώπους περισσότερο, ίσως να ήταν λιγότερα τα καταστροφικά συμβάντα. Τουλάχιστον, όταν κάθεσαι ακίνητος στο δωμάτιό σου, δεν βλάπτεις κανέναν». Ο Ζέμπαλντ εκτελεί το καθήκον της υπόμνησης των καταστροφών της Ιστορίας με μια ελεγειακή και στοχαστική ευαισθησία. Η Ζόνταγκ τον είχε αναγνωρίσει ενδεικτικά ως «δεξιοτέχνη της θρηνητικής λογοτεχνίας και της πνευματικής ανησυχίας». Ο θάνατος πράγματι βρίσκεται στον πυρήνα της γραφής του, όμως η «γερμανική τραγωδία» αποδίδεται λοξά, μέσα από την ανασκαφή του βίου εξόριστων προσώπων, γιατί, όπως είχε δηλώσει και ο ίδιος, είναι αδύνατον να γράψει κανείς για το Ολοκαύτωμα χωρίς να έχει άμεση εμπειρία και δίχως να υποπέσει σε μελοδραματισμό.

Βίαιος εκτοπισμός, στοιχειωμένοι τόποι

Οι εκκεντρικοί και μυστηριώδεις ήρωες των «Ξεριζωμένων» είναι εμβληματικές φιγούρες μιας ρευστής και υβριδικής ταυτότητας, μιας εκλεπτυσμένης και αντισυμβατικής ιδιοσυγκρασίας που άνθησε προπολεμικά και κατόπιν καταδιώχτηκε και αφανίστηκε από το τοπίο της Ευρώπης. Τα τέσσερα αφηγήματα του βιβλίου συνθέτουν πορτρέτα Εβραίων που οδηγήθηκαν στη μετανάστευση και την περιπλάνηση και αναδεικνύουν τη στενή σχέση του τόπου με την ταυτότητα και τον ψυχισμό. Παρακολουθώντας τις κυριολεκτικές και συναισθηματικές «μετατοπίσεις» προσώπων που εξαναγκάστηκαν σε αυτοεξορία και ωθήθηκαν στην τρέλα και την αυτοχειρία, ο Ζέμπαλντ μάς υπενθυμίζει πως ο γενέθλιος τόπος στοιχειώνει τη ζωή των εκτοπισμένων και αντίστροφα, οι ματαιωμένες ζωές, με τη σειρά τους, στοιχειώνουν έναν τόπο, μια κοινωνία.

Ο απόκοσμος δρ Χένρι Σέλγουϊν, πρόσφυγας στην Αγγλία προπολεμικά, διαπρέπει ως χειρουργός, αλλά νιώθει ολοένα πιο ξένος προς το κοινωνικό περιβάλλον, βρίσκοντας για λίγο καταφύγιο στην επαφή του με τη φύση προτού δώσει τέλος στη ζωή του. Ο ιδιόρρυθμος, αλλά αγαπητός δημοδιδάσκαλος Πάουλ Μπεράιτερ ξεριζώνεται λόγω του επεκτεινόμενου ναζισμού στη Γερμανία, για να καταλήξει στις ράγες του σιδηρόδρομου, που είχε μεταφέρει την αγαπημένη σε στρατόπεδο συγκέντρωσης αιφνίδια, ένα πρωί, χρόνια προηγουμένως. Ο αινιγματικός θείος Αμπροζ, μετανάστης στην Αμερική στις αρχές του 20ού αιώνα, γίνεται μπάτλερ Εβραίου μεγαλοτραπεζίτη της Νέας Υόρκης και συνοδεύει τον διαταραγμένο γιο τού τελευταίου σε κοσμοπολίτικα θέρετρα και καζίνα της παλαιάς Ευρώπης, και σε ένα οδοιπορικό στη Νότια Μεσόγειο, την Τουρκία και τους Αγιους Τόπους, για να καταλήξει με βαριά κατάθλιψη σε ένα αμερικανικό άσυλο, όπου εφάρμοζαν θεραπεία με ηλεκτροσόκ. Και ο ζωγράφος Μαξ Φέρμπερ φυγαδεύεται στην Αγγλία, παιδί ακόμα, έναν χρόνο πριν ξεσπάσει ο Πόλεμος και έκτοτε παλεύει με τη μοναξιά του και τις απωθημένες αναμνήσεις από την αποδεκατισμένη οικογένειά του. Σχεδιάζει και σβήνει αδιάκοπα τα έργα του, έως ότου επιστρέψουν στην επιφάνεια «οι γενιές των νεκρών πρόγονων».

Η αμοιβαία εμπλοκή του αφηγητή

Οι ήρωες του Ζέμπαλντ υποφέρουν με αξιοπρέπεια, σιωπηλά και χωρίς εκρήξεις, τη μοίρα του ξεριζωμού και της καταστροφής -το δράμα τους είναι υπόκωφο, μυστικό και επομένως πιό έντονο και ανησυχητικό από ό,τι τα κραυγαλέα ξεσπάσματα. Η προσωπική τους τραγωδία είναι όμως ταυτόχρονα ιστορική, συλλογική, παγκόσμια. Αυτό και μόνο θα αρκούσε για να συγκαταλεχθεί η λογοτεχνία του Ζέμπαλντ ανάμεσα στις πιο πρωτότυπες και σημαντικές μαρτυρίες για τη σύγχρονη δυτική εμπειρία του ολέθρου και της ανεστιότητας. Ομως εκείνο που απογειώνει τα γραπτά του είναι το ύφος. Απέριττες, αλλά πολυεπίπεδες και πολυπρισματικές, οι αφηγήσεις του συνθέτουν πορτρέτα όχι μόνον προσώπων, αλλά τόπων και φυσικών τοπίων, με έναν τρόπο κινηματογραφικό ως προς την αποτύπωση της οπτικής λεπτομέρειας καθώς και τη μετακινούμενη εστίαση από τόπο σε τόπο, από πρόσωπο σε πρόσωπο, από το παρόν στο παρελθόν και αντίστροφα.

Το ιδιαίτερο και σημαντικό γνώρισμα της πρόζας του Ζέμπαλντ είναι εντούτοις η αμοιβαιότητα του βλέμματος του αφηγητή με το αντικείμενο που περιγράφει. Ο αφηγητής ανασυγκροτεί τη ζωή και τις διαδρομές των προσώπων που διηγείται, ερευνώντας τους έρημους πλέον και παρηκμασμένους χώρους όπου έζησαν, αλλά συνάμα συμμετέχει και ο ίδιος -αναθυμάται, εξομολογείται, αποκαλύπτεται κατά τη διάρκεια της αφήγησής του. Καταθέτει εντυπώσεις του, όνειρα, ακόμα και παραισθήσεις, καθώς τους ακολουθεί και ανακαλύπτει τα δικά τους. Τις αναμνήσεις και τις περιγραφές του συμπληρώνει με μαρτυρίες άλλων, με ημερολόγια, επιστολές, αποκόμματα και κυρίως με φωτογραφίες προσώπων και τόπων και σωζόμενων αντικειμένων, που προσδίδουν στην αφήγηση την αυθεντικότητα του ιστορικού ντοκουμέντου. Οι πηγές αυτές αξιοποιούνται από τον Ζέμπαλντ σε ένα εγχείρημα εναλλακτικής ιστοριογραφίας μέσω μιας μυθοπλασίας που αφήνει να ακουστεί η φωνή του αντικειμένου της, εμπλέκει προσωπικά τον αφηγητή και διασώζει το παρελθόν για το παρόν.

«Το όλο ζήτημα της μνήμης αποτελεί την ηθική ραχοκοκαλιά της λογοτεχνίας» είχε ισχυριστεί ο Ζέμπαλντ προσφυώς. Σκοπός της δικής του γραφής είναι να διασώσει κάτι από τα συντρίμμια του παρελθόντος, να αποδώσει τα οφειλόμενα στους νεκρούς, να αποκαταστήσει τους ηττημένους ενός πολιτισμού, τον οποίο καταγγέλλει μεν, αλλά, αποδίδοντας και την παλιά του αίγλη, δεν τον απορρίπτει εξ ολοκλήρου τελικά.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/04/2007

"Οι ξεριζωμένοι του W. G. Sebald είναι το πιο εκπληκτικό, το πιο συναρπαστικό βιβλίο που διάβασα φέτος... εδώ και πολλά χρόνια στην πραγματικότητα. Δεν μοιάζει με τίποτε απ' όσα έχω διαβάσει... ένα βιβλίο που δεν επιδέχεται ταξινόμηση: αυτοβιογραφία, μυθιστόρημα και ιστορικό χρονικό μαζί. Μυθιστορηματικό δοκίμιο, ίσως; Ούτε κι αυτή η ετικέτα δεν δικαιώνει το ουσιαστικά αγέννητο ακόμα συγγραφικό είδος στο οποίο ανήκει το αριστούργημα του W. G. Sebald. Πρόκειται για ένα έργο βασανιστικής νηφαλιότητας και θέρμης, που με μια μαγική και εύστοχη παρατηρητικότητα, εξιστορεί την περιπλάνηση του αφηγητή για την ανακάλυψη της αλήθειας γύρω από τέσσερις ζωές - τέσσερις ανθρώπους που εγκατέλειψαν τη Γερμανία σε διαφορετικές στιγμές του αιώνα. Δεν γνωρίζω κανένα άλλο βιβλίο που να αποδίδει τόσο εύστοχα την πολυσύνθετη μοίρα που συνοδεύει την ιδιότητα να είσαι Ευρωπαίος στο τέλος του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Γνωρίζω αρκετά βιβλία που έχουν γραφτεί στην εποχή μας, αλλά αυτό εδώ φαντάζει ανυπέρβλητο".

(Suzan Sontag, The London Times Literary Supplement)



"Ήταν τόσο απίστευτη η ακρίβεια με την οποία μιλούσε για τα περασμένα, ανασύροντας αργά αργά ακόμα και τις πιο ασήμαντες αναμνήσεις από σαφώς ανεξιχνίαστα βάθη, ώστε, ακούγοντάς τον να μιλά, άρχισα λίγο λίγο να πείθομαι για το αλάθητο μνημονικό του, συνειδητοποιώντας όμως ταυτόχρονα πόσο δυσκολευόταν να θυμηθεί τι ακριβώς τον συνέδεε με αυτές τις μνήμες. Να γιατί οι διηγήσεις του ήταν γι' αυτόν πραγματικό μαρτύριο και συνάμα μια προσπάθεια να λυτρωθεί, να γιατί ήταν ένα είδος σωτηρίας και μαζί ο κατήφορος προς την ανελέητη αυτοκαταστροφή".

Η δυσφορία που χαρακτηρίζει τους ήρωες των Ξεριζωμένων, όσον αφορά την επεξεργασία της μνήμης, τους φέρνει στο "χείλος του σκότους". Στο ίδιο χείλος ακροβατεί όμως και ο W. G. Sebald, καθώς εισχωρεί όλο και πιο βαθιά στη ζωή τεσσάρων ηλικιωμένων Εβραίων, σημαδεμένων ανεξίτηλα από τον ξεριζωμό και την καταδίωξη, περιπλανώμενων χωρίς πατρίδα και δίχως ρίζες. Ο Δρ. Χένρυ Σέλγουιν, πρόσφυγας από τη Λιθουανία, φτάνει το 1899 στο Λονδίνο, όπου χτίζει μια λαμπρή καριέρα ως χειρουργός, αλλά όσο περνάει ο καιρός, απομονώνεται όλο και περισσότερο από τον κόσμο, ο Πάουλ Μπεράιτερ, δημοδιδάσκαλος σε μια γερμανική κωμόπολη, χάνει τη θέση του και την αγαπημένη του υπό το ναζιστικό καθεστώς, ο Άμπροζ Άντελβαρ, μετανάστης των αρχών του 20ου αιώνα στη Νέα Υόρκη, γίνεται μπάτλερ στο σπίτι ενός Εβραίου τραπεζίτη και επιστρέφοντας από τη μοναδική του επίσκεψη στη μεταπολεμική Γερμανία εισέρχεται σε ψυχιατρικό ίδρυμα και, τέλος, ο ζωγράφος Μάξ Φέρμπερ, που έχει φυγαδευτεί το 1939 στην Αγγλία και όλο του το καλλιτεχνικό έργο είναι μια διαρκής πάλη με τον όλεθρο.

Φορτισμένοι με μια σκοτεινή, υπνωτική και αινιγματική ένταση, οι "Ξεριζωμένοι" ισορροπούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία, στο παρελθόν και το παρόν, στη ζωή και τον θάνατο. Μα τη στιγμή ακριβώς που οι πρωταγωνιστές ετοιμάζονται να βγούν από τους ίσκιους και να σταθούν για λίγο στο φώς, ο συγγραφέας τους αφήνει και πάλι να κυλήσουν στο σκοτάδι - αυτή τη φορά, οριστικά.
Ξεριζωμένη φαντάζει όμως και η μορφή του αφηγητή, που -περιπλανώμενος και ο ίδιος- συντροφεύει τους ήρωες στην προπολεμική γερμανική ύπαιθρο, στα πολυτελή θέρετρα της παλιάς Ευρώπης, στα δαιδαλώδη σοκάκια της Κωνσταντινούπολης και στα γερασμένα μνημεία της Ιερουσαλήμ, σαλπάρει μαζί τους για την Αμερική, και επιστρέφει -μαζί τους πάντα- στον μεταπολεμικό κόσμο των γκρίζων τοπίων, των κατεστραμμένων πόλεων, των τολμηρών εξομολογήσεων, των διαλυμένων σχέσεων και των χαμένων ονείρων, κουβαλώντας τις μνήμες των πρωταγωνιστών, προσωπικά ημερολόγια, φωτογραφίες και κάθε λογής ντοκουμέντα και αντικείμενα.
"Ένα από εκείνα τα βιβλία που είναι τόσο συγκλονιστικά, ώστε η μελαγχολία τους αποπνέει, κατά παράδοξο τρόπο, μια ζωντάνια σε αντίθεση με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα".

(A.S. Byatt)



"Όπως και στο έργο του Primo Levi, οι διαστάσεις της τραγωδίας υποβόσκουν, και οι απλές λεπτομέρειες -η κάτοψη μιας σχολικής τάξης, ένα ταξίδι σε χιονοδρομικό κέντρο το 1939, μια καρτ-ποστάλ από το Μόντε Κάρλο- αποκτούν ξεχωριστό χαρακτήρα".

(The New Yorker)



"Πως θα φαίνονταν "Οι ξεριζωμένοι" σε έναν αναγνώστη, στον οποίο οι εκδότες δεν θα είχαν πεί ότι πρόκειται για λογοτεχνικό υβρίδιο; Θα του φαίνονταν επινοημένοι ή πραγματικοί; Στο καλογραμμένο και συγκλονιστικό του βιβλίο ο W. G. Sebald φέρνει τον αναγνώστη αντιμέτωπο με αυτό το ερώτημα. Το νήμα της άρρηκτης πλοκής διατρέχει κάθε σελίδα: είναι αδύνατον να διακρίνει κανείς τα όρια ανάμεσα στη ζωή και τη φαντασία".

(The Observer, Λονδίνο)